:
мазмүны:
- Кіріспе…………………………………….……..2
- Негізгі бөлім
2.1Экологиялық валенттілік…………..…....3
2.2Либихтың минимум
заңы…………….....4
2.3Шелфордтың толеранттылық
заңы….....4
2.4Бергман ережесі………………………….5
2.5Аллен ережесі…………………….…..….5
2.6Хонкистің биоклиматтық
заңы……..…6
2.7 Комонердің заңдары………………...….6
3.Қорытынды…………………………………..…..8
4.Пайдаланған әдебиеттер………………….…….9
1
Кіріспе
Мекен ету ортсында
тірі ағзаға әсер ететін экологиялық факторлардың
көптүрлілігіне қарамай, олардың ағзаға
әсер ету сипаты мен тірі ағзалардың жауап
ретінде беретін реакциялары бойынша
бірқатар жалпы заңдылықтарын корсетуге
болады. Тірі ағзаларға экологиялық фактордың
әсерінің қолайлы немесе қолайсыз болуы,
ең алдымен оның әсер ету күшіне байланысты.фактордың
жетіспеуі немесе шектен тыс коп болуы
ағзалардың тіршілігіне қолайсыз әсер
етеді.
Экологиялық
фактордың организмге әсер етуі мен оған
организмнің реакциясы бірдей болмайды.
Өзара әрекеттесуі
факторлар ережесі. Оның мәні келісед:яғни
бір факорлардың әсер ету күшін басқа
факторлар күшейту немесе азайтуы мумкін.
Мыслы, жылудың коп молшері ауаның ылғалдылығын
төмендетеді. Факторың белгілі бір мәндерінде
организмдердің тіршілік етуі үшін ең
қолайлы жағдайлар туады.
2
Экологиялық валенттілік
Ағзаның тіршілігі
үшін анағұрлым қолайлы болатын экологиялық
фактордың интенсивтілігін оптимум деп
атайды. Көптеген түрлердің гүлденуі,
көбеюі үшін оптималды температуралар
белгілі.
Түрлердің мекен
ету ортасының факторларының қандай да
бір ауытқуы диапазонына бейімделуге
қабілетін экологиялық валенттілік
деп атайды.
Әр түрдің өкілдері
оптимум шамасына және экологиялық валенттілігіне
қарай ерекшеленеді. Мысалы, тундрадағы
қарасақ ауа температурасының шамамен
80 с жоғары ауытқуын котере алмайды. Фактордың
бір әсер ету шамасы бір түр үшін оптималды,
екінші үшін зиянды, ал үшінші үшін төзімділік
шегінен тыс болуы мүмкін. Экологиялық
валенттілігі төмен түрлерді стенобионтты(грек
тілінен аударғанда Stenos-тар),ал төзімділігі
жоғары түрлер – эвиобионтты (грек тілінен
аударғанда cyros- кең) депатайды. Стенобионттылық
пен эвриобионттылық ағзада өзінің
тіршілігін сақтауда пайда болатын әр
түрлі бейімделу типтерін сипаттайды.
Мысалы температураға қатысты эври және
стенотермді ағзалар; тұздарың
концентрациясына байланысты эври және
стеногалилі; жарыққа- эври және стенофотты;
тамақ түріне байланысты эври және стенофагты
ағзаларды бөліп корсетуге болады.
Эвробионттылық түрдің кең
таралуын жағдай жасайды. Көптеген қарапайымдылар,
саңырауқулақтар эвробионттарға жатады
да олар барлық мекен ету орталарында
таралған. Стенобионттылық таралу ареалын
шектейді.
3
Либхидің минимум заңы
1840 жылы Ю. Либих (1803-1873)
ағзалардың төзімділігі оның
экологиялық қажеттіліктерін
тізбегіндегі ең әлсіз звеносымен
анықталатынын дәлелдеді. Ол ауыл
шаруашылык дақылдарының өнімділігін
анықатуда қоректік заттарға деген
сұраныс зерттеуге бағытталған тәжерибелер
жургізді. Ю. Либих бидайдың өнімділігі
оған көп мөлшерде қажет жеткілікті мөлшерде
бар қоректік заттарға емес, оған аз мөлшерде
қажет
және топырақта жеткіліксіз
болатын (мысалы бор) заттарға тәуелді
екенін анықтайды.
Қазір Либих ережесі шектеуші факторлар
заңы емес Либихтың минимум заңы деп аталады.
Бул заңды былай тұжырымауға болады:
экологиялық факторлар жиынтығында төзімділік
шегіне ең жақын фактор күшті әсер етеді.
Экологиялық
фактордың тек жетіспеуі (минимум)
ғана емес, оның артық мөлшері де (максимум)
шектеуші әсер ете алады.
Шелфорттың толеранттылық заңы
Минимуммен
қатармаксимумның да шектеуші әсері туралы
тусінікті дамытқан 1913 жылы В.Шелворд
болы. Шелвордттың толеранттылық
заңы:
Экологиялық
фактордың минимумы ғана емес, оның максимумы
да шектеуші факторы бола алады, ал олардың
арасындағы ауытқу диапазоны толеранттылық
шамасын (латын тілінен аударғанда tolerania-шыдау,
төзім) яғни ағзаның белгілі бір факторға
төзімділігін анықтайды.
Салыстырмалы
түрде тұрақты жағдайда ұзақ уақыт тіршілік
еткен түрлер өзінің экологиялық
серпімділігін жоғалтып, қоршаган
ортаға стенобионттылық қалыптасады.
Ал орта факторларының айтарлықтай
ауытқымалы жағдайында тіршілік еткен
ағзалардың экологиялық серпімділігі
жоғары болады да олар эврибионтты болады.
4
Тірі ағзалардың жеке дамуында,
олардың қоршаған ора факторларының өзгеруіне
сезімталдығы жоғары болатын кезеңдері
белгілі. Мұндай кезеңдерді қауіпті
кезеңдер деп атайды. Бұл кезеңдер
көбіне көбею кезеңдеріне және ононогенездің
бстапқы кезеңіне сай келеді. Бұл кезде
қоршаған ортаның көптеген факторлары
шектеуші болып табылады. Ересек
крабтар мен көптеген теңіз жануарлары
тұздылығы төмен немесе тұщы суда да тіршілік
ете алады, ал олардың дернәсілдері
үшін міндетті түрде тек өте тұзды
су қажет.
Бергман ережесі
Бергман ережесі (1847 жылы) бойынша
түрдің немесе біртекті жақын
турлердің тобында дене мөлшері
ірі жылықанды жануарлар анағұрлым
салқын аудандарда таралған.
Термодинамика
тұрғысынан ағзаның жылуды жоғалтуы оның
салмағына емес, бетінің ауданына тура
пропорционал болады.
Неғұрлым
жануарлар ірі және денесі шағын
болған сайын оған тұрақты температураны
ұстап тұру жеңіл. Ал неғұрлым жануарлар
ұсақ болса, оның салыстырмалы ауданы
жоғары және жылу жоғалтуы да, зат алмасу
денгейі де, энергия жоғалтуы да жоғары.
Ален ережесі
Аллен ережесі
(1877 жылы) бойынша дене температурасы
тұрақты жануарлардың салқын климаттық
белдеулерде денесінің шығынқы
бөліктері кішірейеді.
Мысалы, экологиялық
жағынан бір-біріне жақын түрлердің
құлақтарының мөлшерін салыстырсақ,
тундрада мекендейтін поляр
түлкісінің құлағы ең кіші, қоңыржай
бедеуде мекендейтін кәдімгі түлкінің
құлағы орташа, Африка шөлдерінді мекендейтінФенектің
құлағы өте үлкен.
5
Жануарлардың жылу режиміне
бейімделуі денесінің жеке мүшелерінің
қатынсының өзгеруінен де көрінеді.
Мысалы, солтүстік аудандарда мекендейтін
ақкістің жылы жерде мекендейтін
осындай жануарлармен салыстырғанда
жүрегі, бүйрегі, бауыры үлкен
болады.
Хонкистің биоклиматтық заңы
1918 жылы А.Хонкинс биоклиматтық заңды
тұжырымдады. Оның зерттеулері
бойынша солтүстікке, шығысқа
және тауға қарай тірі ағзалардың
өміріндегі периодтық құбылыстар
ендіктің әр градусы; бойлықтың
әр 5 градусы, шамамен әр 100
м биіктеген сайын 4 күнге
кешігеді, яғни ол маусымдық
қубылыстардың дамуы ендік, бойлық
және теңіз деңейі биіктігіне
тәуелді екенін және олардың
арасында белгілі бір заңдылық бар
екенін көрсетеді.
Қазіргі кездегі ағзалардың
таралуының маңызды заңылықтарының
бірі құрлық теңіз жануарлары
мен өсімдіктерінің географиялық
таралуының биополярлығы болып
табылады. Бұл заңдылық бойынша
бір түр екі жарты пардың
да салқын, қоңыржай ендіктерінде
мекендегенімен, топиктік белдеуде
кездеспейді (тіссіз киер, құлақты
түлендер және т.б.)
Коммонердің төрт заңы
Ағылшын ғалымы Б. Коммонер 1974
жылы тірі және өлі табиғатың арасындағы
барлық экологиялық өзара қарым-қатынастарды
төрт заңға біріктірген.
Бірінші заңы- барлығы барлығымен
байланысты. Бұл заңның негізінде
тірі табиғаттағы жалпы байланыстар
принципі жатыр. Аталған принцип
бойынша табиғаттағы күрделі
трофтық немесе басқа да байланыстарды
қандай да бір бөлігінің жойылуы
күтпеген нәтижелерге әкеліп
соқтыруы мүмкін. Әрбір түр көптеген
басқа түрлермен байланысы болады.
6
Адамның табиғатқа араласуы
күтпеген қолайсыз жағдайларға
әкеліп соқтыруы мүмкін. Мысалы,
оңтүстік аралдардың бірінде ДДТ
препоратының көмегімен масаларға
қарсы күрес жүргізілген. Масалар
толық жойылды. Біраз уақыттан соң
осы бунақденелілермен қорекенетін
кесірткелер қырыла бастаған.
Нәтижеде тышқандардың саны
күрт артып кеткен. Кесірткелердің
жойылуы нәтижесінде термиттер
көбейіп, үйлердің ағаш тіреулерін
зақымдаған. Олай болса масалар
қалыптасқан экожүйенің маңызды
құрам бөлігі болып саналады.
Экологияның үшінші заңы- материя
жойылмайды, жоқтан пайда
болмайды, ол бір түрден екінші
түрге өтеді. Кез келген табиғи
жүйеде бір ағзалардың экскременттері
мен қалдықары екіншілері үшін
азық болып табылады. Жануарлардың
тыныс алу нәтижесінде бөлініп
шығатын қалдық көмірқышқыл газы
жасыл өсімдіктер үщін қорек.
Өсімдіктер жануарлар тыныс
алуы кезінде сіңіретін оттегін
бөліп шығарады. Жануарлардың қалдықтары
- оларды ыдырататын бунақденелілер
мен бактериялар үшін азық.
Ал олардың қалдықтары - бейорганикалық
заттар (азот, фосфор, калий, көмірқышқылгвзы
және т.б.) - өсімдіктер үшін
азық көзі болп табылады.
Үшінші заң –табиғат өзі жақсы біледі.Табиғи
жүйеге кез келген ірі антропогенді әсер
зиянды.Табиғатта егер оны ыдырату жолы
болмаса , ешқандай да жаңа органикалық
зат жасалмайды.
Тірі ағзада жасалытын кез келген органикалық
затты ыдырататын фермент болады.Адамның
қолымен жасалған , бұрын табиғатта
болмаған жаңа органикалық затты ыдырататын
фермент жок. Сондықтан бұл зат жинл береді.
Бұған улы химикаттар –пестицидтер мен
гербецидтер мысал бола алады. Табиғатқа
ірі өзгеріс енгізу алдында барлық мүмкін
болатын экологиялық нәтижелер қарастырылуы
тиіс. Орта Азияның ірі өзендері- Сырдария
мен Амударияның суын егіске пайдалану
Арал теңізінің деңгейінің айтарлықтай
төмендеуіне әкеліп соқтырады.
Төртінші заң – тегін ешнәрсе
жок. Ғаламдық экожүйе біртұтас бүтінді
құрайды. Адамның еңбек қызметі нәтижесінде
экожүйеден алынған нәрсенің барлығы
қайтарылуы тиіс. Біздің көптеген қателіктеріміз
табиғаттағы барлық құбылыстардың өзара
байланысын практикада пайдалана білмеуімізге
байланысты туындап отыр.
7
Қорытынды
Сонымен экологиялық факторлар
табиғаты жағынан қаншалық әр алуан
болмасын олардың әсерінің нәтижелері
экологиялық тұрғыдан салыстыруға келеді
, өйткені әрқашанда организмдердің тіршілік
әрекетінің өзгерісі арқылы білінеді
, ал бұл , ақырында популяция санының өзгеруіне
әкеліп соғады. Осы тәуелділікті талдау
мынадай заңдылықтарды атап көрсетуге
мүмкіндік береді:
Фактордың белгілі бір мәндерінде организмдердің
тіршілік етуі үшін ең қолайлы жағдайлар
туады ; бұл жағдайлар оптималды жағдайлар
деп аталады .
Фактордың мөлшері оптиммалдық жағдайдан
неғұрлым көбірек ауытқыса , дара организмдердің
тіршілік әрекеті де сағұрлым нашарлай
түседі; осыған байланысты қалыпты тіршілік
ету аймағы айқындалады.
Фактор мөлшерінің дара организмдер қалыпты
тіршілік ете алатын аралығы төзімділік
шектері деп аталады ; төзімділіктің төмендегі
және жоғарғы шектері ажыратылады.
8
Пайдаланған әдебиеттер:
- Бейсенова Ә.Б. Экология және
табиғатты тиймді пайдалану Алматы , 2004.
- Сағымбаев Ғ.Қ. Экология негіздері
Алматы , 1995
- Оспанова Г. Бозшатаева . Экология
Алматы , 2000
9