Өмір сүру ортасының құлдырап тозуынсыз
табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану
принциптерін өңдеу;
Студенттерге қоршаған орта мониторингі
жүйелерінің әртүрлі түрлерін, оның негіздемесін,
мазмұнын, құрылымын түсіндіріп, оқыту.
Шаруашылық әрекеттің ерекшіліктерін
ескере отырып, мониторингті ұйымдастыру
әдістерін түсіндіру.
Қазіргі кезде қоғам мен табиғат арасындағы
байланыс проблемалары толық өңделмеген.
Қоршаған ортаның тұрақты экологиялық
дамуындағы күрделі мәселелер әртүлі
ғылымдардың әдістері мен шешілуде. Қоршаған
ортаны қорғауда, табиғи ресурстарды ұтымды
пайдалануда маңызды болып табылатын
қолданбалы экология саналады. Ол экономиканың
нақты салаларының табиғатқа тигізетін
әсерін зерттеп, табиғи ресурстарды пайдаланудың
нормаларын және оларды қалыпты түрде
сақтау шараларын қарастырады.
Қолданбалы экология – ғылыми тәжірибиелік
бағыттағы адам мен биосфера арасындағы
байланысты тәжірбиелік және техникалық
әдіс тәсілдерімен орнықтыруға арналған
жалпы экологияның бір бөлігі.
Әр түрлі жаратылыстану пәндері мен экономика
техника салаларының қосылу нәтижесінде
пайда болған бұл ғылыми- техникалық құрылымдар
мен қондырғылар қоршаған орта мен байланыс
үйлесімділігін қамтамасыз етуге арналған.
Экология қоршаған ортаны қорғау саласындағы
практикалық қолданылуымен қатар, жаратылыстану
және техникалық пәндермен байланысып
интегралды ғылымға айналды. Қолданбалы
экология адамның қоршаған ортамен, экономиканың
түрлі салаларымен өзара қарым-қатнасын
оңтайландыруға негізделген.
Қолданбалы экология экономиканың нақты
саласының табиғатқа тигізетін әсерін
зерттейді, халықтың өмірлік қамтамасыз
ету және өндірістік әрекет өрісінде табиғи
ресурстарды пайдаланудың нормаларын
және сақтау шараларын өңдейді.
Қолданбалы экология - экология ғылымы
жүргізген ғылыми-зерттеу жұмыстарынан
қорытындыларды қалай пайдаланудың тәсілдерін
көрсетіп беруді қарастырады. Адамзат
баласының әлеуметтік мұқтаждын өтеу
барысындағы табиғи ортаның ластануы,
өнеркәсіп өндірісііі, ауылшаруашылық,
химиялық, медициналық, биохимялық, рекроциондық,
технологиялық және тағы басқа өндіріс
орындарының жағдайы, айналаны қоршаған
ортаға тигізетін әсері, өндіріске жаңа
технологияны енгізу, ластау, көздеріне
Мониторинг қою туралы ғылыми жұмыстарын
жүргізді.
Құқықтың
қағидалары — Қазақстан
Республикасы Конституциясында көрсетілген негізгі бастамалар,
басшы идеялар мен құқық ережелері. Қоршаған
ортаны қорғаудың негізгі қағидаттарын
қарастырайық:
қолайлы қоршаған ортаға және
тұрақты дамуға адам құқығының басымдылығы
қағидаты. Адамдардың табиғатпен үйлесімділікте,
салауатты және жемісті өмір сүруге құқығы
бар;
мемлекеттің табиғи ресурстарды
пайдалануға егемендік кағидаты. Мемлекет
қоршаған ортаны қорғау саласында тиімді
заңдық актілер қабылдайды;
әрбір адамның қоршаған ортаны
қорғау ісіне қатысу қағидаты. Табиғаттың
жағдайы әрбір адамға байланысты болады,
біз табиғат үшін жауаптымыз және болашақ
ұрпақ үшін табиғат байлығын сақтауға
бар күшімізді жұмсауға тиістіміз;
қоршаған
ортаны қорғаудағы жауаптылық қағидаты. Ол жер бетінің барлық бөліктеріне: құрлыққа не теңізге қатысты қолданылады. Табиғаттың сұлу өңірлері ерекше қорғалуы тиіс. Қазақстанда алғашқы табиғи күйінде сақталған және ерекше бақылауға алынған түрлі қорықтар мен қорықшалар бар.
табиғи ортаны пайдаланудағы
басымдылық кағидаты. Табиғат байлықтарын
ысырап қылмай, ұқыпты пайдалану керек.
Қазақстанда мемлекеттің ерекше қорғауға
алынған өсімдіктер мен жануарлар жазылатын Қызыл
Кітап бар. Мысалы, сексеуіл — шөлде өсетін өсімдік, ол жойылып кету үстінде тұр, сондықтан да оны кесуге және пайдалануға тыйым салынған;
кедейлік пен қайыршылықты
жою кағидаты. Демократиялық мемлекеттер
өзінің алдына кедейшіліктің деңгейін
төмендете отырып, ақыр аяғында кедейшілікті
жоюды мақсат етіп қояды. Ол үшін мемлекет
әр түрлі шаралар қолданады — жұмыссыздықпен
күресу, әлеуметтік зейнетақы мен жәрдемақылар
тағайындау, арзан тұрғын үйлер салу, әр
түрлі әлеуметтік бағдарламаларды жүзеге
асыру арқылы халықтың әлеуметтік жағынан
қорғаусыз қалған топтарына қолдау жасау
және т.б;
қоршаған ортаны ластаудың
және табиғатқа өзге де зиянды әсер етудің
алдын алу қағидаты;
коршаған ортаны қорғау саласындағы
тығыз халықаралық ынтымақтастық кағидаты;
қоршаған ортаға қатысты мәселелер
бойынша халықтың хабардар болу кағидаты.
Әрбір адам экологиялық сауатсыздық тек
оның жеке басына ғана емес, сондай-ақ
барлық тұрғындарға да зардабын тигізетінін
білуі керек. Мысалы, орманда от жағуға,
тұрғын жайларға жақын жерлерде полиэтилен
материалдарын өртеуге болмайды, улы заттарға
ұқыпты болу керек және т.б.
Адамның салауатты
және қолайлы қоршаған табиғи ортаға құқығы
Қазақстан
Республикасы Конституциясының 31-бабында былай делінген: "Мемлекет адамның
өмір сүруі мен денсаулығына колайлы айналадағы
ортаны қорғауды мақсат етіп қояды. Адамдардың
өмірі мен денсаулығына қатер төндіретін
деректер мен жағдаяттарды лауазымды
адамдардың жасыруы заңға сәйкес жауапкершілікке
әкеп соғады". Осының нәтижесінде
республика азаматтарының өмірі мен денсаулығы
үшін қолайлы қоршаған табиғи ортаны қорғау
мемлекеттің міндеті ретінде бекітілген.
Сонымен бірге республиканың әрбір азаматына
табиғатты сақтау мен оның байлықтарына
ұқыптылықпен карау міндет болып табылады.
Адамның қолайлы қоршаған ортаға құқығы
әр түрлі заңдарда бекітілген. Бүгінгі
күні адамның қолайлы қоршаған табиғи
ортаға құқығы мынадай мәселелерді қамтиды:
халықаралық және ұлттық стандарттарға
сай келетін салауатты қоршаған табиғи
ортада өмір сүрудің шынайы мүмкіндіктері;
экологиялық қауіпсіздікке
байланысты шешімді дайындауға, талқылауға
және қабылдауға қатысу, қоршаған табиғи
ортаның жай-күйі туралы тиісті ақпараттар
алу;
қоршаған ортаның ластануы
нәтижесінен адам денсаулығына келтірілген
зиянды мемлекеттің өтеуі құқығы.
Осы орайда адам құқықтарының
оның міндеттерінен бөлінбейтіндігін
атап кеткен жөн. Бұл дегеніміз: адам қолайлы
қоршаған табиғи ортаға деген құқыққа
ие бола отырып, оның сақталуы үшін қажетті,
тиісті нәрсенің бәрін жасауға міндетті
дегенді білдіреді.
Экологиялық құқықтың
негізгі қайнар көздері
Біріккен
Ұлттар Ұйымының (БҰҰ) атынан Әлемдік
қауымдастық қоршаған
ортаға және болашақ ұрпаққа зиян
келтірмейтіндей қазіргі адамның өсіп
келе жатқан қажеттіліктерін қанағаттандыруды
қамтамасыз ететін Тұрақты (орнықты) даму
тұжырымдамасын әзірледі. Бұл тұжырымдама — қоғам мен табиғаттың өзара әрекетін көрсететін
қазіргі заманға сай, неғұрлым кең тараған
және қолдау тапқан тұжырымдамалардың
бірі. БҰҰ
Бас хатшысының бастамасымен 1984 жылы қоршаған
ортаны қорғау және дамыту жөніндегі Халықаралық
комиссия құрылды.
1996 жылы Қазақстан
Республикасының экологиялық қауіпсіздігі тұжырымдамасы қабылданды. Бұл құжатта экологиялық қауіпсіздік "қоршаған ортаға шамадан тыс антропогендік әсер ету салдарынан, сондай-ақ дүлей апаттардың, өнеркәсіптік кездейсоқ оқиғалар мен күйреулердің зардаптарынан жеке
адамдардың, қоғам мен мемлекеттің қорғалу
дәрежесі" ретінде қарастырылады.
1997 жылы 15 шілдеде қабылданған: "Қоршаған ортаны қорғау туралы" ҚР Заңы табиғатты қорғау саласындағы басты заң болып табылады. Бұл заң қазіргі және болашақ ұрпақтың мүддесі үшін қоршаған ортаны қорғаудың құқықтық, экономикалық және әлеуметтік негіздерін анықтайды, сонымен қатар ол экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге, адамның шаруашылық және өзге қызметінің табиғи экологиялық жүйеге зиянды әсерінің алдын алуға, биологиялық әртүрлілікті сақтау мен табиғатты тиімді пайдалануды ұйымдастыруға бағытталған.
1997 жылы 15 шілдеде "Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы Қазақстан Республикасынын
Заңы қабылданды. Қазақстанда қорықтар мен қорықшаларды сақтау бұл заңды қабылдаудың мақсаты болып табылды. Осы заңға сәйкес ерекше қорғалатын аумақтардың мынадай түрлері белгіленді: мемлекеттік табиғи қорықтар, мемлекеттік ұлттық табиғи саябақтар, мемлекеттік табиғат ескерткіштері, мемлекеттік қорықтық аймақтар, мемлекеттік табиғи қорықшалары және т.б.
1997 жылы 18 наурызда "Экологиялық сараптама туралы" ҚР Заңы қабылданды. Бүгінгі күнде экологиялық сараптаманың оң қорытындысы болмайынша қандай да бір шаруашылық қызметті жүзеге асыруға рұқсат етілмейді.
1993 жылы 21 қазанда қабылданған "Жануарлар әлемін қорғау, өсіру және пайдалану туралы" ҚР Заңының маңызы зор. Жануарлар әлемі мемлекеттің меншігіне жатады. Елді мекендердің құрылыстарын салғанда, өсімдіктерді қорғау үшін химиялық дәрілерді қолданған кезде, өндірістік процесстерді жүзеге асырған кезде, табиғат апаттары кезінде, жабайы андардың қоныс аудару және олардың тіршілік ету ортасын өзгерту кезінде осы заң бойынша белгілі бір талаптар қойылады. Мұның бәрі орындалуы керек. Аң, балық аулау үшін арнайы тәртіппен пайдалану квотасы мен шектері белгіленеді.
Қазақстанда табиғатты қорғау
қызметін реттейтін арнайы кодекстер
бар. Олар: 2003 жылы 20 маусымда қабылданған
"Жер кодексі", 2003 жылы 9 шілдеде қабылданған
"Су кодексі; 2003 жылы 8 шілдеде қабылданған
"Орман кодексі",
2002 жылы 11 наурызда "Атмосфералық ауаны қорғау туралы" ҚР Заңы қабылданды. Бұл заң әрбір қазақстандыққа қоршаған ортаны ластағаны үшін кәсіпорынды сотқа беруге мүмкіндік береді.
Республиканың атмосфералық
ауасына жыл сайын үш жарым мың тоннадан
астам зиянды заттар шығарылады. Қазақстан
1992 жылғы Рио-де-Жанейро Декларациясында
6-қағидасымен бөліп көрсетілген экологиясы
неғұрлым нашарлаған елдердің қатарына
жатқызылған.
Сонымен, қоршаған ортаны корғау
мен адамның өмір сүруі үшін қолайлы жағдай
туғызу — демократиялық мемлекеттің басты
мақсаты болып табылады. Осыған байланысты
мемлекет өз органдарын кешенді экономикалық,
техникалық, ұйымдастырушылық және құқықтық
шараларды жүзеге асыруға міндеттейді.
Әрбір адамның салауатты қоршаған ортаға
құқығы бар, сонымен бірге әрбір адам табиғатты
аялауы керек, қоршаған ортаны ластамауы
қажет. 1992 жылы БҰҰ-ның Конференциясында Бразилияда қоршаған орта және оны дамыту
жөнінде Рио-де-Жанейро
Декларациясы қабылданды. Қазақстан осы
декларацияға қосылды. Қазақстанда қоршаған
ортаны қорғауға байланысты бірнеше заң
актілері қабылданды, олардың мақсаты
— еліміздің табиғат байлықтарын болашак
ұрпақ үшін сақтау болып табылады.[1]
Атмосфералық ауаны
қорғау туралы 2002 ж. 11 наурыздағы № 302-ІІ
Қазақстан Республикасының Заңы(2006.29.12.
берілген өзгерістер
мен толықтырулармен)
ҚР 2007 жылғы 9 қаңтардағы
№ 212-III Кодексімен күші жойылды
1-тарау.
Жалпы ережелер (1 - 3 баптар)
2-тарау.
Атмосфералық ауаны қорғау саласындағы
(4 - 8 баптар)
мемлекеттік басқару
3-тарау.
Атмосфералық ауаны қорғау жөніндегі
қызметті (9 - 18 баптар)
ұйымдастыру
4-тарау.
Атмосфералық ауаға зиянды әсер ету көздерінің
(19 - 20 баптар)
мемлекеттік есебі
5-тарау.
Атмосфералық ауаны қорғау саласындағы
бақылау (21 - 25 баптар)
6-тарау.
Жеке және заңды тұлғалардың атмосфералық
ауаны (26 - 27 баптар)
қорғау саласындағы
құқықтары мен міндеттері
7-тарау.
Қорытынды ережелер (28 - 30 баптар)
Осы Заң атмосфералық ауаны
қорғаудың құқықтық, экономикалық және
әлеуметтiк негiздерiн
Топырақ жамылғысын қорғау және оны тиімді
пайдалану
Топырақ жамылғысын қорғау және оны тиімді
пайдалану топырақта оған тән емес физикалық,
химиялық немесе биологиялық агенттердін
болуын немесе ол агенттердің қажетті
орташа жылдық деңгейден асып түсуін топырақ, ластануы дейді. Топырақ
ластануының мынадай түрлері бар: минералды
техногенді қалдықтармен ластану; улы
органикалық және бейорганикалык, қосылыстармен
ластану; радиоактивті заттармен ластану.
Топырақтың ластануы қоршаған ортаға
қауіпті, өйткені улы заттар қоректік
тізбек арқылы топырақтан өсімдікке, өсімдіктен
жануарға, жануардан адам организміне
түседі. Қалыпты табиғи жағдайда топырақта
болып жатқан процестердің бәрі тепе-теңдікте
болып, онда өздігінен тазару процестері
жүріп жатады. Адамның шаруашылық қызметінің
дамуы барысында топырақ құрамының өзгеруі,
тіпті бұзылуы жүріп жатыр. Қазіргі таңда
планетадағы әрбір адамға бір гектарға
жетер-жетпес айдалатын егістік жерден
келеді. Осы аз көлемнің өзі адам тіршілігі
арқасында одан да бетер азаюда. Құнарлы
жерлердің үлкен бөлігі тау-кен жұмыстары,
өнеркәсіп орындары мен қалалар салу әсерінен
жарамсыз болып жатыр. Ормандарды кесу,
табиғи өсімдіктер жамылғысын бұзу, агротехникалық
талаптарды сақтамай жерді қайта-қайта
жырту топырақ эрозиясының пайда
болуына, яғни, топырақтың құнарлы қабатының
желмен және сумен жуылып, бұзылуына алып
келеді.
Эрозия қазіргі кезде
бүкіл дүние жүзінің үлкен жауы болып
отыр. Соңғы тек жүз жылдың ішінде су мен
жел эрозиясы нәтижесінде планетада 2
млрд гектар ауыл шаруашылығының құнарлы
жерлері жарамсыз болып қалған.
Антропогендік әсердің бір салдары -
топырақ жамылғысынын қарқынды ластануы.
Ластанушылар ролін металдар мен олардын
қосылыстары, радиоактивті элементтер,
ауыл шаруашылығында қолданатын тыңайтқыштар
мен улы химикаттар атқаруда.