Қазақстанның экологиялық
проблемалары
Ұлттық экологиялық
проблемалар: экологиялық апатты аймақтар; Каспий
теңізі қайраңы ресурстарын белсенді
игерумен байланысты проблемалар; тарихи
ластану; трансшекаралық мәселелер; әскери
ғарыштық және тәжірибелік кешендер полигондарының
әсерін жатқызуға болады. Жергілікті экологиялық
проблемаларға ауа бассейнінің ластануын,
радиоактивті, тұрмыстық және өнеркәсіптік
қалдықтары, табиғи және техногендік төтенше
жағдайларды жаткызуға болады. Адам әрекетінен
Қазақстан жерінде тез шешуді қажет ететін
проблемалар бар.
Еліміздің тарихындағы
ең қайғылы парақтардың бірі - Семей ядролық сынақ
полигонының өмірге келуі Алғашқы
атомдық жарылыс дауысы 1949 жылы тамыздың
29-ы, таңғы сағат 7-де естілді. Семей ядролық
полигоны ауданында 450-ден астам жер үсті
және жер асты ядролық сынақтарының өткізілуі
нәтижесінде атмосфераға, гидросфераға жәнелитосфераға өте үлкен мөлшерде радиоактивті
материалдар шығарылды. Тек Семей ядролық
полигонының ғана емес, соған жақын жатқан
орасан үлкен аумақтар да (Павлодар, Қарағанды, Шығыс
Қазақстан, Жезқазған облыстары және Ресей
Федерациясының Алтай өлкесі) радиоактивті
ластануға ұшырады. Соның нәтижесінде
сол аумақтағы көптеген тірі ағзалар және
тұрғын халықтар зардап шекті.
КСРО заманында Қазақстан аумағында
атом бомбалары сынақтан өтті. Ол үшін
арнайы 18 млн га жер бөлініп, Семей ядролық
полигоны ашылды. Бастапқысынды адамдарға,
жануарлар мен табиғатқа тікелей зардабын
тигізген ашық сынақтар жасалды. Сосын
оларды жер астына жасай бастады. Атом
бомбаларының жарылыстары сұмдық ауыр
болды. Семей маңындағы радиациялық әсер
аймағында тұратын 500 мыңдай адам осы сынақтан
азап шекті. 1949 жылдан 1963 жылға дейін жер
бетінде жасалған сынақтардың зардабы
әсіресе мол болғаны рас. Бұл аймақтағы
аурулардың есеп-қисабы 1990 жылға дейін
мұқият жасырылып келді. Облыста онкологиялық,
жүрек-қан тамыр, жүйке және психикалық
аурулар саны күрт өсті. Азап шегіп, өлім
құшқан адамдар қаншама. Отбасыларында
кемтар балалар көбейді. Бұның өзі қазақ
ұлтының келешегіне төнген зор қауіп болатын
1980 жылдардың аяғына қарай халықтың төзімі
таусылып, шегіне жеткен еді. Басқа ядролық
державалармен салыстырғанда, Қазақстан
аумағында қиратқыш әлуеті жағынан орасан
зор ядролық арсенал болды. Қазақстандағы
қарудың жиынтық ядролық қуаты бұрынғы
Кеңес Одағының барлық ықтимал дұшпандарының
аса маңызды стратегиялық объектілерінің
барлығының тамтығын да қалдырмауға жетіп
артылатын. Бұл қаруды қолдану миллиондаған
халқы бар мыңнан астам қаланы, ол былай
тұрсын, тұтас бір мемлекеттерді, тіпті
континенттерді жермен жексен етуге мүмкіндік
беретін. Қазақстан стратегиялық қару-жарақ
пен оны жеткізу құралдары орналастырылған
жай ғана орын болған жоқ. Біздің елде
жайласқан сұмдық әскери-техникалық әлует
қуаты жағынан тұтас бір индустрия, өзіндік
бір «мемлекет ішіндегі мемлекет» еді.
КСРО-ның ыдырауы нәтижесінде Қазақстан
толық әскери ядролық циклды: ядролық
қаруды сынау, жаңғырту және өндіру циклын
жүзеге асыру мүмкіндігі алды.
Ядролық сынақтар
Семей ядролық полигонындағы
сынақтардың жалпы саны 456 ядролық және
термоядролық жарылысты құрады. Олардың
116-сы ашық болды, яғни жер бетіндегі немесе
әуе кеңістігінде жасалды. Семей полигонында
әуеде және жер бетінде сынақтан өткізілген
ядролық зарядтардың жалпы қуаты 1945 жылы
Хиросимаға тасталған атом бомбасының
қуатынан 2,5 мың есе көп болды. 1949 жылғы
29 тамызда тұп-тура таңғы сағат жетіде
көз ілеспес жылдамдықпен ұлғайып бара
жатқан отты доп кенеттен Жер денесіне
қадалып, оны шарпып өтіп, аспанға көтерілген.
Отты шардан соң, сұрапыл қуат пен көз
қарастырар сәуле бас айналдырып жібергендей
бір сәтте жер қабығының ыстық күлі мен
иісі көкке көтерілген. Жер лыпасының
өртең иісі қолқа атар түтіннің ащы иісін
қолдан жасалған жел әп-сәтте жан жаққа
таратты. Таяу жерлердегі сирек ауылдарда
тұратын адамдар дір ете түскен жер мен
жарты аспанды алып кеткен от-жалынға
таңырқап, үйлерінен қарап тұрған. Жалғыз
түп шөп қалмаған, түтігіп қарайып кеткен
даланың тұл жамылғысы. Жан-тәсілім алдында
жанталасқан тышқандардың, қарсақтардың
кесірткелердің өлі денесі табылған. Жаңадан
келгендер бұл тозақты Семей ядролық сынақ
полигоны ретінде белгілі № 2 оқу полигонында
РДС-1 (зымырандық көрсеткіш снаряды) плутоний
зарядан жер бетінде сынақтан өткізу жарылысы
деп атады. Бұл КСРО-да тұңғыш атом бомбасының
жарыдуы еді. Полигонда жаңа таталды жұлдыздың
тууын Лаврентий Берия, Сергей Курчатов,
әскери бастықтар мен атақты ғалымдар,
Кеңестік атом бомбасының толып жатқан
идеологиялық, идеялық және техникалық
аталары тасадан бақылап тұрды.
Экологиялық проблемаларды
шешу жолдары
Жер бетінің түпкір-түпкірінде
экологиялық жағдайдың нашарлауы барлық
мемлекеттерді одан шығу жолдарын іздеуге
мәжбүр етті. Сөйтіп, 100-ден астам мемлекеттерде
қоршаған ортаны қорғауды басқаратын
министрліктер, департаменттер мен агенттіктер
құрылды. 1970 жж. бастап экологиялық дағдарыстан
шығу жолдарын бірге іздестіріп, қажетті
шараларды бірге жүргізу туралы келісімге
қол жетті.
Табиғат қорғау проблемаларына
арналған І халықаралық жиналыс 1971 ж. көкек
айында Чехияда өтті. Бұл БҰҰ Еуропаның
эконмикалық комиссиясының симпозиумы
болатын.
1972 ж. 5-маусымда Стокгольм қаласында БҰҰ-ның
қоршаған орта жөніндегі конференциясы
ашылды. Осы күн Халықаралық ынтымақтастықтың
басталу күні болып есептелетін конференция
«Жер біреу» деген ұранмен өтті.
Халықаралық табиғат қорғау ұйымына, одаққа,
кеңеске мыналар кіреді:
• Халықаралық ғалымдар одағы (МСНС) барлық
елдердің дерлік академиялары мен ғылым
одақтарын біріктіреді. Ғарыштық кеңістік,
Антарктида, мұхиттар проблемаларымен
айналысып зерттейді;
• Қоршаған орта жөніндегі ғылыми комитет
биологиялық циклдарды, қоршаған ортаның
улануын зерттейді, табиғи ортаны бақылау
(мониторинг) мәселесімен айналысады;
• ЮНЕСКО-ның «Адам және табиғат» бағдарламасы
адамдардың іс-әрекетінің тропиктік және
субтропиктік орман және жайылым экологиялық
жүйелеріне әсерінің күшеюін зерттейді;
• БҰҰ-ның Қоршаған орта туралы бағдарламасы
(ЮНЕП) топырақты және су қорларын қорғау
проблемаларын, мұхиттарды ластанудан
сақтау мәселелерін зерттейді;
• Қоршаған орта мониторингісінің глобалды
жүйесі (ГСМОС) қоршаған ортаның жағдайын
арнаулы бақылау жүйелері, бақылау станциялары,
мониторинг, бақылау күзеттері, т.б. арқылы
біліп отыру үшін құрылған;
• Халықаралық табиғат қорғау одағы (МСОП)
табиғат байлықтарын ұтымды пайдалану
және қорғау мәселелерін зерттейді;
• Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы
(ВОЗ) қоршаған ортаны санитарлық тазалық
жөнінен бағалайды және бақылайды;
• Дүниежүзілік метереологиялық ұйым
(ВМО) жер шары ауасындағы құбылыстар мен
өзгерістерді бақылайды;
• Халықаралық океанографиялық комитет
(МОК) жер шары мұхиттарының жағдайын бақылайды;
• Халықаралық азық-түлік және ауыл шаруашылық
жөніндегі ұйым (ФАО) топырақтың құнарлылығын,
су қорларын үнемді пайдалану және қорғау,
жануарлар дүниесін сақтау мәселелерін
зерттейді,
• Дүниежүзілік білім, ғылым және мәдениет
мәселелері жөніндегі ұйым (ЮНЕСКО) табиғат
қорғау жөніндегі маман кадрлар оқыту,
даярлау мәселелерімен айналысады.
1975 ж. шілде айында Хельсинки қаласында
еуропалық 35 мемлекет және АҚШ пен Канада
елдері басшылары қорытынды актіге қол
қойып, ауаның ластауына қарсы күресті,
тұщы су мен теңіз суларын, топырақ бетін,
тірі ағзаларды қорғауды, қорықтар құру,
елді мекендерді қоршаған ортаны жақсарту
мәселелерін, қоршаған ортаны зерттеу
жұмыстарын халықаралық ынтымақтастықтың
негізінде және халықаралық бағдарламаларға
сәйкес жүргізуге келісті.
Қорытынды
Адамның шаруашылық әрекеті
табиғаттың өзгеруіне әсер ететін ерекше
фактор. Адам еңбек пен ақыл ойдың арқасында
қоршаған ортаға бейімделумен қатар, оны
өзгертеді. Сондықтан табиғатты өзгерту
барысында адамзат оның кейінгі зардаптарын
да ескеруі қажет. Табиғат кешендеріне
кері әсер ететін озық ғылыми-техниканың
тікелей қатысы жоқ. Ол өзгерістерге кінәлы прогресс емес, техникалық жобаларда
адамның шаруашылық әрекетінің әсері
есепке алынбаған. Жауын-шашын мөлшерін,
топырақ ылғалдығын ескерместен топыраққа
минералды тыңайткыштар енгізу, ол заттардың
шайылып, өзендер мен бөгендердің ластануын
туғызды. Мұның бәрі қаншама еңбек пен
шикізатты зая кетірумен бірге, қоршаған
ортаның жағдайын нашарлатады. Ірі бөгендер салуда аумақтың табиғат ерекшеліктерін
ескермеу мезгілсіз батпақтануға, топырак,
өсімдік жамылғысы мен сол жердің микроклиматының өзгеруіне әкеп соғады. Қазіргі
кездеантропогендік
ландшафтар басым. Ландшафтарды жақсарту
үшін оларды өзгертетін шаралар жүргізеді.
Соның бірі – мелиорация. Мелиорация жердің жағдайын жақсарту мен
оны пайдалану тиімділігін арттыруға
бағытталған шаралардың жиынтығы болып
табылады. Табиғатты тиімді пайдалану,
көркейту және қорғау кешенді түрде қарастырылуы
қажет. Рио-де-Жанейро
декларациясының қағидаларын есепке ала отырып
Қазақстанның экологиялық қауіпсіздігі
проблемалары және қоршаған ортасының
жағдайына ғаламдық, ұлттық және жергілікті
деңгейде қаралуын қарастырады.
Дерек көздер
Биология: Жалпы білім беретін
мектептің, 9-сыныбына арналған оқулық,
2-басылымы, өңделген/ М. Гильманов, А. Соловьева,
Л. Әбшенова. - Алматы: Атамұра, 2009. ISBN 9965-34-927-4
start="2"
Н.Ә. Назарбаев «Бейбітшілік
кіндігі». – Астана «Елорда», 2001
start="3"
О. Жанайдаров «Менің елім -
Қазақстан». – Алматы: «Балауса баспасы»,
2003
start="4"
Журнал «Арай» 1988 жыл № 10
start="5"
Қазақстанньң физикалық географиясы,
Алматы: Атамұра, 2008. ISBN 9965-34-809-Х