Минералды тынайткыштар

Минералдық тыңайтқыштарды пайдалану интенсивті егіншіліктің бөлінбес құрамды бөлігі. Ғалымдардың  есептеулері бойынша минералдық тыңайтқыштарды қолданудың пайдалы  әсері болуы үшін олардың дүниежүзілік пайдалану мөлшері шамамен бір адамға шаққанда жылына 90 кг болуы керек. Бұл үшін тыңайтқыштардың өндірісі жылына 450— 500 млн. т. болуы қажет. Қазіргі кездегі дүние жү-зіндегі тыңайтқыштар өндірісі шамамен жылына 200—220 млн. т. немесе адам басына шаққанда жылына 35—40-ы құрайды.

Тыңайтқыштарды  қолдануды өндірілетін ауыл шаруашылық өнімінің бірлігіне жұмсалатын энергияның арту заңының көрінісі ретінде қарастыруға болады. Яғни өнімнің бірдей өсімін қамтамасыз ету үшін минералдық тыңайтқыштардың пайдаланылатын мөлшері де артады. Мысалы, тыңайтқыштарды қолданудың бастапқы кезеңдерінде гектардан қосымша 1 т астық алу үшін 180—200 кг азотты енгізуге жетеді. Келесі қосымша 1 т астық алу үшін 2—3 есе көп тыңайтқыш қолдану керек.

Дүниежүзілік минералдык тыңайтқыштарды өндіру млн.т

Тыңайтқыштардың түрлсрі     Тыңайтқыштарды ондіру көлісмі

1993 жыл       2000 жыл       І993-Т2000-ға дейінгі өндіру

Минералдық тыцайтқыштарды қолданудың экологиялық мәселелері мына көзқарастар тұрғысынына қарастырылуы қажет:

1) тыңайтқыштар  енгізілетін жерлердегі тыңайтқыштардың  жергілікті экожүйелерге әсері;

2) пайдалану шекарасынан  тыс жатқан экожүйлер мен оның звеноларына әсері, ең алдымен су ортасы және атмосфераға;

3) тыңайтылған топырақтан  алынған өнімнің сапасы және  оның адам денсаулығына әсері.

Экожүйеде тыңайтқыштарды еңгізуден іс жүзінде өнімнің  артуы болмайтын, ал тыңайтқыштар мөлшерінің одан әрі артуы өнімің төмендеуіне әкелетін жағдай қалыптасуы мүмкін. Бұл жағдайда макси-малды шамасы бойынша шектеуші факторлар ережесінің орындалуы көрінеді.

Топырақ жүйесінде  оның құнарлығының төмендеуіне әкелетін өзгерістер жүреді: қышқылдығының артуы, топырақ ағзаларының түрлік құрамы артады, заттардың зат алмасуы, кұрылымы бұзылады және басқа да қасиеттері нашарлайды.

Тыңайтқыштардың, соның ішінде қышқыл, азот тыңайтқыштары  әсерінен топырақтың қышқылдығының  артуы одан кальций мен магнийдің  шайылып кетуіне әкеледі. Бұл  процесті нейтралдау үшін топыраққа осы әлементтерді енгізу қажет.

Фосфорлық тыңайтқыштардың  азоттық тыңайтқыштар тәрізді анық қышқылдандырушы эффектісі болмайды. Олар өсімдіктерде цинктің жетіспеуіне және алынған өнімде стронцийдің жиналуына әсер етеді.

Көптеген тыңайткыштарда қоспа заттар болады. Олар радиоактивті фонның, ауыр металдардың мөлшерінің артуына әкелуі мүмкін.

Аталған теріс құбылыстарды болдырмау жолы — тыңайтқыштардың  ғылыми негізделген мөлшерін қолдану (оптималды дозасы, зиянды қоспалардың  минималды мөлшері, органикалық  тыңайтқыштармен ке-зектестіріп отыру және т.б.).

Тыңайтқыштардың атмосфералық ауаға, суға әсері ең алдымен азоттық тыңайтқыштармен байланысты. Азоттық минералды тыңайтқыштар ауаға бос күйінде (денитрификация нәтижесінде) немесе ұшқыш қо-сылыстар (мысалы, N^0) түрінде түседі.

Қазір газ түрінде азотты жоғалту мөлшері себебінен азоттық тыңайтқыштардың 10—50%-ын құрайды. Азоттың газ тәріздес түрдегі шығынын кемітудің ең басты құралы — оларды ғылыми негізделген мөлшерде қолдану (өсімдік жылдам сіңіру үшін тамыр) маңына енгізу, газ тәрізді шығынды тежейкіш заттарды, мысалы нитратрин пайдалану).

Азоттық тыңайтқыштар су көздеріне де айтарлықтай әсер етеді. Су қоймаларының тазалығы осы  заттарға байланысты. Азот пен фосфор экожүйенің автотрофты звеносы (өсімдік) үшін шектеуші фактор болып табылады. Суда азот пен фосфордың көп мөлшерде болуы су қоймасында балдырлардың шектен тыс көбеюіне, әсіресе көк жасыл балдырлардың көбеюі арқылы теріс эффект орын алады.

Фосфордың судың  құрамында аз болуы және улы әсерінің төмен болуына байланысты, ауыз суға тікелей теріс әсер етпейді. Бірақ азот туралы мұны айта алмаймыз. Оның судағы концентрациясы көбінесе рұқсат етілетін шамадан жоғары болады. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының ережелері бойынша (ВОЗ) нитраттық азоттың зияны жоқ жоғары концентрациясы (ЗЖЖК) 45 мг/л больш табылады.

Су мен су жануарларына хлорлы тыңайтқыштар (СІ, КСІ) және олардың  басқа тыңайтқыштармен қоспалары  зиянды әсер етеді Бұл әсіресе фосфорлық тыңайтқыштарға тән. Олардың құрамында фтор, ауыр металдар мен радиоактивті элементтер болады.

Минералдық тыңайтқыштар тек беттік суларды ғана емес, грунт  суларында ластайды. Тыңайтқыштарды дұрыс пайдалану олардың су көздеріне  түсуін минимумға дейін кемітеді. Тыңайтқыштарды қар қабатына, ұшатын аппараттармен су қоймаларына жақын жерлерге шашуға, ашық жерде сақтауға және т.б. болмайды.

Минералдық тыңайтқыштар өсімдіктерге, өсімдік текті өнімнің  сапасына, олармен қоректенетін ағзаларға  зиянды әсер етеді. Олардың әсерінің негізгі түрлері Азоттық тыңайтқыштардың  жоғары дозалары өсімдіктердің ауруы  қауіпін туғызады.

Фосфор мен калий, әдетте азоттың зиянды әсерін төмендетеді. Бірақ, көп мөлшерде бұл элементтер де өсімдіктердің, жеңіл улануына әкеледі

Көптеген тыңайтқыштар, әсіресе құрамында хлор барлары  адам мен жануарларды уландырады.

КАЛИЙТЫҢАЙТҚЫШТАРЫ– өсімдік қорегі ретінде қолданылатын құрамында калийі бар минералды заттар. Калий тыңайтқыштары табиғи калий тұздарынан алынады. Алғашқы калий тұздарының ірі кен орны 19 ғ-дың 40-жылдары Штасфуртта (Германия) табылды. Кейінірек Франция, Канада, АҚШ-та калий тұздары ашылды, хлорлы калий,калий селитрасы, калий сульфаты және т.б. өндіріле бастады. Калий тыңайтқыштары суда жақсы ериді, өсімдіктер тез сіңіреді, түрлі ауруға төзімділігін күшейтеді және дақылдар өнімділігін арттырады. Картоп, қант қызылшасын, көкөніс, темекі дақылдарына Калий тыңайтқыштары көбірек қажет. Калий картоп құрамында крахмалдың,тамыр-түйнекті дақылдарда қанттың, жемшөпте протеин мөлшерін арттырады. Калий тыңайтқыштарын топырақтың құрамына, тыңайтылатын дақылдардың биологиялықерекшеліктеріне, тыңайтқыштардың химиялық қасиеттеріне байланысты әр түрлі мөлшерде шашады. Негізгі тыңайтқыш ретінде күзде не көктемде жер жырту не культиваторлаукезінде қолданады. Қант қызылшасын, картоп, жүгері және кейбір көкөніс дақылдарын Калий тыңайтқыштарымен үстеп қоректендіреді. Бұл кезде Калий тыңайтқыштарын азотжәне фосфор тыңайтқыштарымен бірге қатар аралықтарына 10 – 12 см тереңдікке (20 – 30 кг/га К2О) шашады. Қазақстанның Батыс Қазақстан облысы/Батыс Қазақстан облысында, Қаратауда, т.б. жерлерде Калий тыңайтқыштарының мол табиғи қорлары бар

Азоттытыңайтқыштар — құрамында өсімдікке қорек болатын азоты бар органикалық (көң, шымтезек тағы басқалар) және минералдық заттар. Азоттың табиғи қосылысы — натрий селитрасы (NaNO₃) тек Чилиде ғана кездеседі. Азотты тыңайтқыштардың көп тараған түрі: аммиак селитрасы, аммоний сульфаты, мочевина (карбамид), азотты сұйық тыңайтқыштар. Аммоний сульфаты — (NH₄)₂SO₄ дүние жүзінде ең көп мөлшерде шығарылатын тыңайтқыш. Аммоний нитратының [(NH₄)NO₃] құрамында өсімдікке сіңімді азоттың мөлшері басқа азотты тыңайтқыштарға қарағанда көбірек келеді. Сұйық аммиак және онымен қанықтырылған аммоний тұздарының ерітінділері де құрамында азоты көп тыңайтқыштар болып табылады. Ал жоғары концентрлі азотты тыңайтқыштарға карбамид (мочевина) жатады. Карбамидті жануарлар жеміне де қосып пайдаланады. Ол көмір қышқыл газы мен аммиактың үлкен қысымда әрекеттесуі нәтижесінде алынады: CO₂+2NH₃= CO(NH₂)₂ + H₂O. Азот топыраққа күрделі минералдық тыңайтқыштар түрінде де көптеп беріледі. Фосфор қышқылын аммиакпен әрекеттестіру арқылы аммофос алынады. Оның қышқылын бейтараптандыру дәрежесіне байланысты моноаммонийфосфат (NH₄H₂PO₄) немесе диаммонийфосфат [(NH4)₂HPO₄]өндіріледі. Нитрофоска — құрамында қоректік азот, фосфор және калий бар күрделі тыңайтқыш. Оны өндірісте аммоний гидрофосфатының [(NH₄)₂HPO₄] аммоний нитратының (NH₄NO₃) және калий хлоридінің (немесе сульфатының) қоспасын балқыту арқылы алады. Қазақстанда азотты тыңайтқыштар Ақтаудағы “Каскор” Акционерлік Қоғамында (аммиак селитрасы, натрофоска), Степногорск кен-химия комбинатында (нитрофоска), Тараз минералды тыңайтқыштар зауытында (аммофос) өндіріледі.

Фосфортыңайтқыштары - өнеркәсіптік әдіспен алынатын, құрамында өсімдіктер үшін қолайлы нысанда фосфор болатынминерал заттектер. Фосфор тыңайтқыштары ерігіштігіне және өсімдіктер үшін қолайлылығына байланысты үш топқа бөлінеді: 1) фосфоры суға еритін және өсімдіктер оңай сіңіре алатындай нысанда болатын тыңайтқыштар — қарапайым және қосарлысуперфосфат; 2) фосфоры суда ерімейтін, бірақ әлсіз қышқылдарда (2%-дық лимон қышқылында) немесе аммоний цитратысілтілік ерітіндісінде еритін тыңайтқыштар — преципитат, томасқож, термофосфаттар, фторсыздандырылған фосфат. Фосфор тыңайтқыштары — өсімдіктер үшін қолайлылығы орташа нысан; 3) суда ерімейтін және әлсіз қышқылдарда нашар еритін, теккүшті қышқылдарда толық еритін тыңайтқыштар — фосфорит ұны, сүйек ұны, өсімдіктер үшін жетуі қиын фосфор көздері. Суда еритін тыңайтқыштар ұнтақ және түйіршік түрінде, лимондық және цитраттық ерімелі тыңайтқыштар ұнтақ түрінде, еруі қиын тыңайтқыштар өте майда ұнтақ түрінде сондай-ақ, жануарлардың сүйектері және металлургия өнеркәсібінің фосфоры көп қалдықтары. Қандай шикізаттан алынғанына және өндірілу әдісіне байланысты қоректік элементінің (Р205) құрамы жөнінен фосфор тыңайтқыштары біршама әр түрлі болады. Дүние жүзінде өндірілетін фосфор тыңайтқыштарының жартысына жуығы суперфосфаттың үлесіне келеді. Бұл әмбебап фосфор тыңайткышын топырақтың барлық түрлеріңде және кез келген дақылға әр түрлі әдістермен қолдануға келеді. Түйіршіктелген суперфосфаттың ұнтақты түрден едәуір артықшылықтары бар:физикалық қасиеттері жақсы, қатараралық сіңіру кезінде нәтижелілігі мол. Жаздық бидай егістігінде 20 кг заттектің енгізілуі әр гектардың түсімін 3 — 3,5 ц арттырады. Алайда фосфор тыңайтқыштарын біліксіз қолданғаннантопырақтың басы артық фосфорлануы секілді зардабы болуы мүмкін. Фосфор уытты элемент болмаса да, фосфорлану кезінде топырақта тұздарконцентрациясының көп болуы өсімдіктердің өсуі мен дамуына, әсіресевегетация басталған кезеңде, теріс әсер етеді. Мұның үстіне топырактың фосфорлануынан басқа элементтердің біршама тапшылығы күшейіп, өсімдіктердің қоректенуі бұзылуының экологиялық тұрғыдан қауіпті түріне апарып соғуы мүмкін. Мұндайда өсімдіктер басқа элементтерді, соның ішінде ауыр металдарды көбірек сіңіруі ықтимал

Минералды тыңайтқыштар – құрамында өсімдікке қажет элементтері бар бейорганикалық заттар. Минералды тыңайтқыштар топырақтың құнарлылығы мен ауыл шауашылығы дақылдарының өнімі мен сапасын арттыру үшін қолданылады. Минералды тыңайтқыштарды дұрыс пайдалану дақылдардың өнімін арттырумен қатар, оның түсімінің сапасын жақсартады, топырақты қоректік элементтермен байытып, микробиологиялық процестерге әсер етеді. Минералды тыңайтқыштар тікелей және жанама әсер ететін тыңайтқыштар болып бөлінеді. Тікелей әсер ететін Минералды тыңайтқыштардың құрамында өсімдіктерге тікелей қорек болатын N, P, K, Mg, B, Mn, т.б. элементтер бар. Осы элементтердің мөлшеріне қарай жай және кешенді тыңайтқыштар деп бөлінеді. Жай Минералды тыңайтқыштардың құрамында өсімдікке қорек болатын негізгі элементтердің (азот, фосфор, калий) біреуі ғана болады, әрі олардың концентрациясы көп емес. Оларға азотты тыңайтқыштар, фосфор тыңайтқыштары, калий тыңайтқыштары және микротыңайтқыштар жатады. Жанама әсер ететін Минералды тыңайтқыштар (әк, бор, гипс, доломит) топырақтың агрохимиялық және физикалық - химиялық қасиетін жақсарту үшін пайдаланылады. Мысалы, топырақтың қышқылдығын жою үшін ұнтақталған әк, доломит, бор шашылады. Ал құрамында натрий иондарының (Na⁺) мөлшері көп топыраққа ұнтақталған табиғи гипс (CaSO₄,2H₂O) себіледі. Минералды тыңайтқыштар қатты (ұнтақталған, түйіршіктелген) және сұйық (аммиак суы, сұйық аммиак, т.б.) түрінде өндіріледі. Ерігіштігіне және өсімдіктердің сіңіруіне байланысты Минералды тыңайтқыштар суда еритін (қос суперфосфат, аммофос, диаммофос, нитроаммофос, т.б.), ерімейтін (бірақ аммоний цитраты мен лимон қышқылының ерітіндісінде ериді) болып бөлінеді. Қазақстанда Қаратау мен Ақтөбе өңірінде Минералды тыңайтқыштар өндіруге қажет шикізат – фосфор кендерінің мол қоры бар. Ақтөбеде Кола түбегінен әкелінетін апатиттен жай суперфосфат, Тараз қаласында Қаратау фосфоритінен суперфосфат, қос суперфосфат аммофос, диаммофос сияқты жай және кешенді тыңайтқыштар өндіріледі

Минералды тыңайтқыштар - жоғары өнімнің кепілі

Егіншілікті табысты жүргізудің маңызды элементтерінің бірі - ауыл шаруашылығы өндірісін ұтымды жүргізуге  және жыртылған жердің жоғары өнімділігін  сақтауға жол беретін топырақтың құнарлылығын ұдайы арттыру болып  табылады. Ауыл шаруашылығы дәнді  дақылдар топырақтағы жеңіл қол  жетімді нысанда, жеткілікті көлемде  және дұрыс қатынаста қажетті  тамақ элементін таба бермейді. Дәнді дақылдар жеткіліксіз азық заттармен қақтығысады, сол себептен, өсімдік организмі қалыпты дами алмайды және жоғары өнімділікті қамтамасыз ете алмайды.

Азықтану үдерісін басқарудың маңызды құралы - минералды тыңайтқыштарды қолдану болып табылады. Бұл ретте, өсімдіктер үшін азықтанудың негізгі  көзі - топырақ болып табылады, ал минералды тыңайтқыштарды топырақта  қабылдау ретінде жоғары және сапалы өнім алу үшін топырақтағы жеткіліксіз  азық элементін түзетуге танылған қарастыру  қажет. Тыңайтқыштардың теңгерімделінген жүйесін топырақты өңдеумен және егінді дұрыс себумен бірге қолдану  ауыл шаруашылығы дәнді дақылдарды жоғары өнімі алу және топырақтың құнарлылығын арттыру үшін жағдай туғызуға жол береді.

Агрохимиялық зерттеулердің  нәтижелері мынаны көрсетеді: біздің облыстың топырағы фосфордың қозғалмалы нысанын  ұстаудың төменгі және орта деңгейімен сипатталады, бұл ауыл шаруашылығы  дәнді дақылдардың өнімділігіне жағымсыз әсерін тигізеді. Егер, азоттың  құрамы топырақты өңдеудің қабылдаулармен, өнімді ылғалдың қорымен реттелсе, онда фосфор қышқылының саны фосфор тыңайтқыштарын қолдану көлеміне байланысты (аммофос, жай және қоспалы суперфосфат, фосфорит ұны).

Егіннің едәуір қалдығы егістік  алаңдарында қалса, онда азоттың  рөлі арта түседі және суперфосфаттың орнына жаздық бидайды сүрі жерге  нақты салмақта 40-50 кг-нан аммофосты  ұтымды енгізу керек, бұл өнімді гектарына 8,5 центнерге дейін қосуға қамтамасыз етеді (Солтүстік Қазақстан ауыл шаруашылығы РМК, тәжірибе станциясының мәліметтері). Тыңайтқыштардың басымды  тиімділігін егістік алаңдарында  ылғалмен қамтамасыз етудің жоғары деңгейімен қамтамасыз етеді. Сондықтан, ең алдымен, минералды тыңайтқыштарды сүрі жерге  енгізуге ұсынылады, онда ең жоғары түсім  орын алады.

Тыңайтқыштарды сүрі жерге  ұзақ мерзімде енгізе аламыз: сүрі жерді  бірінші өңдеуден алдын ала егін себуді өңдеуге дейін. Тыңайтқыштардан  алынған фосфор оны 20 пайызға дейін  енгізген кезде бірінші дақыл  болып пайдаланылады, сондықтан  алдағы жылдары оның алдағы дамулары жақсы байқалады. 40-60 кг/га дозасы 2-3 жылда қоспа береді, әсіресе, енгізген кезде (100% дейін) 4-6 жылда 80-120 кг/га.

Даладағы және орман аймағындағы  жаздық бидай өнімінің тыңайтқыштардың  тұрақты қозғалысына фосфорлық  тыңайтқыштар әсерін тигізеді. Фосфорлық  тыңайтқыштар жоғары тиімділігі мынамен  түсіндіріледі, 60 пайызға жуық топырақ  азотпен және калиймен жақсы қамтамасыз етілген, сол себептен, жаздық бидайға  азот пен калий тыңайтқыштарының қозғалысы фосформен салыстырғанда  оң нәтиже бермейді.

Фосфорлық тыңайтқыштар астықтың қалыптасуына ылғалды үнемдеп пайдалануға  әсерін тигізеді. Жаздық бидайды тұтыну коэффициенті фосфор негізінде 12-20% құрады және 40-50% дейін, құрғақшылықтың жағдайында оң маңызы бар.

Фосфорлық тыңайтқыштардың  тиімділігі оларды енгізуге байланысты. Зерттеу көрсеткендей, фосфорлық  тыңайтқыштарды 1,5-2 есе жергілікті енгізу тиімді. Фосфорлық тыңайтқыштарды енгізу - қабылдау қол жетімді емес.

Фосфорлық тыңайтқыштарды сүрі жерге 12-20 см тереңдетіп енгізу болып  табылады. Жергілікті енгізу үшін сепкіштерді  қолдану ұсынылады. Сепкіштер арқылы тыңайтқыштарды енгізуді сүрі жерді  өңдеумен біріктіру керек. Қатарлап енгізу мындай жағдайда қолданылады: 1) егер, сүрі жерде негізгі дозасы енгізілмесе 2) топырақтағы Р₂О₅ оңтайлы деңгейде қол жеткізу және қолдау үшін.