Шоғырландырылған қаржылық есептілікті қолдану аясы

Ұқсас жағдайларда осындай  мəмілелер мен басқа да оқиғалар үшін шоғырландырылған қаржы есептілігі біркелкі есеп саясаты негізінде əзірленуі тиіс. 

Егер топ құрамындағы  ұйым ұқсас жағдайлардағы осындай  операциялар мен оқиғаларға қатысты  шоғырландырылған қаржы есептілігін  жасау үшін қабылданған есеп саясатынан өзгеше есеп саясатын пайдаланса, онда шоғырландырылған қаржы есептілігін  дайындау барысында оның қаржы есептілігі тиісті тұрғыда түзетіледі.

Еншілес ұйымның кірістері мен шығыстары 3 (IFRS) Халықаралық стандартында айқындалған сатып алу күнінен бастап шоғырландырылған қаржы есептілігіне кіргізіледі. Еншілес ұйымның табыстары мен шығыстары сатып алу күніндегі бас ұйымның шоғырландырылған қаржылық есебіндегі

танылған активтер мен  міндеттемелердің құндылығына негізделеді. Мысал үшін, сатып алу күнінен кейін толық табыстың шоғырланған есебінде танылған құнсыздану шығындары сатып алынған күнгі шоғырландырылған қаржылық есептегі танылған құнсызданған активтердің əділ құндарына негізделеді. Еншілес ұйымның пайдалары мен шығындары бас ұйымның еншілес ұйымға жетекшілігінің тоқтатылуы күніне дейін шоғырландырылған қаржылық есептілігіне енгізіледі.

Азшылық үлесі шоғырландырылған есептіліктің қаржылық жағдайында бас  ұйымның акционерлік капиталынан  бөлек капитал бөлігінде ұсынылуға  тиіс.

Пайда немесе шығын жəне басқа толық табыстың əрбір бөлшегі бас ұйымның акционерлік капиталына жəне азшылық үлестеріне  жатқызылады. Азшылық үлестің дефицитті сальдоға ие болуына əкелетініне қарамастан, толық табыс бас ұйым иелері мен азшылық үлеске иелеріне тиесілі.

Егер еншілес ұйымның  айналыста азшылық үлеске ие жəне капитал ретінде жіктелген кумулятивті  артықшылығы бар акциялары болса, онда бас ұйым дивидендтер жарияланғанына не жарияланбағанына қарамастан, осы

акциялар бойынша дивидендтер сомасына түзету жасағаннан кейін пайдадан немесе шығыннан өз үлесін есептеп шығарады.

Бас ұйымның нəтижесінде  басқару құзыретінен айрылуға əкелмейтін еншілес ұйымдағы иелік пайызының өзгерістері үлестік операциялар (яғни, иелермен иелер ретінде операциялар) ретінде есепке алынады.

Осындай жағдайларда бақыланатын  жəне бақыланбайтын пайыздардың  қаржылық жағдай туралы есептік құндары  олардың еншілес ұйымдағы салыстырмалы пайыздарының өзгерістерін көрсету үшін өзгертілуі тиіс. Бақыланбайтын пайыздарды өзгертетін сома мен төленген немесе қабылданған сыйақының əділ құны арасындағы кез келген айырмашылық тікелей үлес арқылы танылуы тиіс жəне бас ұйымның иелеріне жатқызылуы тиіс.

Бас ұйым еншілес ұйымды басқару құзыретінен абсолютті  немесе салыстырмалы иелік деңгейінің өзгеруімен немесе өзгеруінсіз айрылуы  мүмкін. Бұл, мысалы еншілес ұйым мемлекет тарапынан, сот, əкімшілік немесе реттеуші орган тарапынан бақылау объектісіне айналғанда болуы мүмкін. Ол сондай-ақ шарттық келісім салдарынан да болуы мүмкін.

Бас ұйым еншілес ұйымды басқару құзыретінен екі немесе одан көп келісім (операциялар) арқылы айрылуы мүмкін. Дегенмен, кейде жағдайлар көптеген келісімдер бір операция ретінде есепке алынуы тиіс екендігін көрсетеді. Келісімдерді бір операция ретінде есепке алу-алмауды анықтағанда, бас ұйым келісімдердің барлық шарттары мен талаптарын жəне олардың экономикалық əсерлерін қарастыруы тиіс. Төмендегілердің біреуі немесе бірнешеуі бас ұйымның көптеген келісімдерді бір операция ретінде есепке алуы тиістігін көрсете алады:

- Олар бір уақытта немесе бір-біріне қатысты жасалған.

- Олар бір жалпы коммерциялық нəтижеге қол жеткізуге арналған бір операцияны құрайды.

- Бір келісімнің пайда болуы, ең кемінде, бір басқа келісімнің пайда болуына байланысты болып табылады.

- Өз алдына қарастырылған бір келісім экономикалық жағынан тиімсіз, бірақ басқа келісімдермен бірге қарастырылғанда экономикалық тиімді болып табылады. Бұған мысал–акцияларды бір рет сату нарықтан төмен бағаланған жəне кейінгі нарықтан жоғары бағаланған сатумен өтелген жағдай.

Егер бас ұйым еншілес  ұйымды басқару құзыретінен айрылса, ол:

- еншілес ұйымның (кез келген гудвиллмен қоса) активтерді жəне міндеттемелерді тануды олардың қаржылық жағдай туралы есептік құны бойынша басқарудан айрылу күні тоқтатады;

- бұрынғы еншілес ұйымдағы кез келген бақыланбайтын пайыздардың қаржылық жағдай туралы есептік құнын тануды басқарудан айрылу күні тоқтатады (оларға жатқызылатын басқа толық табысының кез келген компоненттерімен қоса);

- мыналарды тануды тоқтатады:

- нəтижесінде басқарудан айрылуға əкелген операциядан, оқиғадан   немесе жағдайлардан қабылданған (егер қабылданса) сыйақының   əділ құнын; жəне

- егер нəтижесінде басқарудан айрылуға əкелген операция еншілес  ұйымның акцияларын иелерге иелер ретінде үлестірумен бірге жүрсе, сол үлестіруді;

- бұрынғы еншілес ұйымда сақталған кез келген инвестицияны оның басқарудан айрылу күнгі əділ құны арқылы таниды;

- 35 тармақта анықталған сомаларды пайда немесе шығынға қайта жіктейді немесе егер басқа ХҚЕС-тары бойынша талап етілсе, таратылмаған табысқа тікелей аударады;

- нəтижесінде шығатын айырмашылықты кіріс немесе шығыс ретінде бас ұйымға жатқызылатын пайда немесе шығын арқылы таниды.

Егер бас ұйым еншілес  ұйымды басқару құзыретінен айрылса, бас ұйым басқа толық табыс  арқылы танылған сол еншілес ұйымға қатысты барлық сомаларды бас ұйым қатысты активтер мен міндеттемелерді тікелей сатқанда талап етілетіндей тұрғыдан есепке алуы тиіс. Сондықтан егер бұрын басқа толық табыс арқылы танылған кіріс немесе шығыс пайда немесе шығынға қатысты активтер мен міндеттемелерді сатқанда қайта жіктелетін болса, бас ұйым еншілес ұйымды басқару құзыретінен айрылғанда, кіріс немесе шығысты үлестен пайда немесе шығынға (қайта жіктеу өзгерісі ретінде) қайта жіктейді. Мысалы, егер еншілес ұйымның шетелдік операцияға қатысты айырбастаудың жинақтаушы айырмашылықтары бар болса жəне бас ұйым еншілес ұйымды басқару құзыретінен айырса, бас ұйым бұрын басқа толық табыс арқылы танылған кіріс немесе шығысты шетелдік операцияға қатысты пайда немесе шығынға қайта жіктеуі тиіс. Осылайша, егер бұрын басқа толық табыс арқылы танылған қайта бағалаудан кейінгі табыс активті сатқан соң тікелей таратылмаған табысқа аударылатын болса, бас ұйым еншілес ұйымды басқару құзыретінен айрылғанда, қайта бағалаудан кейінгі табысты тікелей таратылмаған табысқа аударады.

Бас ұйым еншілес ұйымды басқару құзыретінен айрылғанда, бұрынғы еншілес ұйымдағы кез  келген инвестиция жəне бұрынғы еншілес ұйымға қарыз болған немесе оған қарызға берілген кез келген сомалар басқа ХҚЕС-тарға сəйкес басқару құзыретінен айрылған күннен бастап есепке алынуы тиіс.

Бұрынғы еншілес ұйымда сақталған  инвестицияның басқару құзыретінен  айрылу күнгі əділ құны 9 Қаржы құралдары: тану жəне бағалау (IFRS) Халықаралық қаржы есептілігі стандартына сəйкес қаржылық активтің бастапқы тану кезіндегі əділ құны деп немесе, бұл орынды болғанда, қауымдас ұйымдағы немесе бірлесіп басқарылатын ұйымдағы инвестицияның бастапқы тану кезіндегі бағасы деп қаралуы тиіс.

 

3. Жеке қаржы есептілігінде  еншілес, бірлесіп бақыланатын  және қауымдасқан ұйымдарға инвестициаларды есепке алу

Ұйым жеке қаржы есептілігін  дайындаған кезде, еншілес, бірлесіп бақыланатын  жəне қауымдасқан ұйымдарға салынған инвестициялар жөнінде есеп беруі  тиіс:

- бастапқы құны бойынша,

- 39 (IAS) жəне 9 (IFRS) (Халықаралық қаржы есептілігі стандартына сəйкес

көрсетілуі тиіс.

Əрбір инвестиция санаты үшін есептің осындай əдісі қолданылуға тиіс. Бастапқы құны бойынша есеп берілген инвестициялар жөнінде, олар 5 (IFRS) ХҚЕС-ына сəйкес сатуға арналған (немесе сатуға арналған деп жіктелетін шығаруға арналған топқа қосылған) ретінде жіктелгенде 5 Сатуға арналған ұзақ мерзімді активтер жəне тоқтатылған қызмет (IFRS) ХҚЕС-ына сəйкес есеп берілуі тиіс. Осы жағдайларда 9 (IFRS) жəне 39 (IAS) Халықаралық қаржы есептілігі стандартына сəйкес инвестицияларды есептеу мөлшері өзгертілмеуі тиіс.

Ұйым өзінің дивиденд қабылдау құқығы заңмен  бекітілгенде, еншілес  ұйымнан, бірлесіп басқарылатын ұйым немесе ортақтас ұйымдардан түсетін дивидендті кіріс немесе шығыс бойынша өзінің бөлек қаржылық есебінде тануы тиіс.

Бас ұйым өз тобының құрылымын  жаңа ұйымды өз бас ұйымы ретінде  құру арқылы төмендегі талаптарға сай жолмен танығанда:

- жаңа бас ұйым бастапқы бас ұйымды басқаруды бастапқы бас ұйымның бар

үлестік құралдар орнына үлестік  құралдар шығару арқылы қолға алады;

- жаңа топтың жəне бастапқы топтың активтері жəне міндеттемелері тікелей

қайта ұйымдастыру алдында  жəне одан кейін бірдей болады;

- қайта тану алдында бастапқы бас ұйымның иелері тікелей қайта ұйымдастыру алдында жəне одан кейін бастапқы топтың жəне жаңа топтың нетто-активтеріндегі бірдей абсолютті жəне салыстырмалы пайыздарға ие болады.

Жаңа бас ұйым бастапқы бас ұйымдағы инвестициялары туралы сəйкес өзінің бөлек қаржылық есебінде есеп береді, жаңа бас ұйым бастапқы бас ұйымның бөлек қаржылық есебінде көрсетілген өз капитал жағдайларының үлесінің қаржылық жағдай туралы есептік көрсеткіштің құнын қайта ұйымдастыру күні бағалауы тиіс.

Осыған ұқсас, бас ұйым емес ұйым өз бас ұйымы ретінде  жаңа ұйымды талаптарға сай құруына  болады. Осындай жағдайларда, «бастапқы ұйымға»

жəне «бастапқы топқа» сілтемелер «бастапқы ұйымға» сілтеме болып табылады.

39 (IAS) жəне 9 (IFRS) Халықаралық  қаржы есептілігі стандартына  сəйкес шоғырландырылған қаржы  есептілігінде есепке алынуға  тиіс бірлесіп бақыланатын жəне қауымдасқан ұйымдарға салынған инвестициялар инвестордың жеке қаржы есептілігінде де міндетті тап сондай жолмен есепке алынуға тиіс.

Шоғырландырылған қаржы  есептілігінде мынадай ақпарат  ашып көрсетілуге тиіс: 

- бас ұйым еншілес ұйымдар арқылы тікелей немесе жанама түрде дауыс құқығы бар акциялардың жартысынан астамына ие бола алмайтын бас ұйым мен еншілес ұйымның арасындағы қатынастардың сипаты;

- еншілес ұйымдар арқылы дауыс құқығы бар инвестициялар объектісі акцияларының жартысынан астамына тікелей немесе жанама түрде ие болу

бақылауды қамтамасыз етпейтін себептер;

- шоғырландырылған қаржы есептілігін дайындау кезінде еншілес ұйымның

қаржы есептілігі пайдаланылған  жəне бас ұйымның есептік күні мен есептік

кезеңіне сəйкес келмейтін  күні немесе кезеңде жасалған кезде  еншілес ұйымның қаржы есептілігін  жасау күні, сондай-ақ басқа есептік  күн мен кезең пайдаланылатын себептер;

- еншілес ұйымдардың дивидендтер түрінде, кредиттерді немесе аванстарды

қайтару түрінде бас ұйымға қаражат аудару жөніндегі мүмкіндігінің кез келген елеулі шектеулерінің сипаты мен дəрежесі (мысалы, заемдар туралы келісімдердің немесе реттеуші органдардың талаптарының нəтижесі тəрізді);

- бас ұйымның басқарудан айрылуға əкелмейтін еншілес ұйымдағы иелік пайызының кез келген өзгерістерінің бас ұйымның иелеріне жатқызылатын үлеске əсерін көрсететін кесте;

- егер еншілес ұйымды басқарудан айрылса, бас ұйым танылған кіріс немесе шығысты ашып көрсетуі тиіс жəне төмендегілерді ашып көрсетуі тиіс:

- бұрынғы еншілес ұйымды сақталған кез келген инвестицияны оның басқарудан айрылу күнгі əділ құны арқылы тануға жатқызылатын сол кіріс немесе шығыстың бөлігін;

- кіріс немесе шығыс танылған толық табыс жөніндегі есептіліктегі желілік бап(тарды)ты (егер толық табыс жөніндегі есептілікте бөлектеп ұсынылмаған болса).

Шоғырландырылған қаржы есептілігін дайындамауды шешкен бас ұйым үшін жеке қаржы есептілігі жасалған кезде мұндай жеке қаржы есептілігінде мынадай ақпарат ашып  көрсетілуге тиіс:

- бұл қаржы есептілігі жеке қаржы есептілігі болып табылу фактісі;  шоғырландыруға қойылатын талаптардан алып тастау қолданылғандығы; атауы, тіркелген немесе ұйым орналасқан, шоғырландырылған, ашық қол жеткізу үшін шығарылған  қаржы есептілігі Халықаралық қаржы есептілігінің стандарттарына сəйкес келетін ел; осы шоғырландырылған қаржы есептілігін алу мүмкін болатын мекенжайы;

- атауын, тіркелген немесе орналасқан елін, иелену үлестерінің арақатысын

жəне тең болмаған жағдайда дауыс құқығының арақатысын қосқанда, еншілес, бірлесіп бақыланатын жəне қауымдасқан ұйымдарға салынатын елеулі инвестициялардың тізбесі;

- аталған инвестицияларды есепке алу үшін қолданылатын əдісті сипаттау.

Егер жеке қаржы есептілігін  бірлесіп бақыланатын ұйымда үлесі бар кəсіпкер немесе қауымдасқан ұйымның инвесторы ретіндегі бас ұйым қарастырылатын бас ұйымнан басқа) жеке қаржы есептілігін жасаса, онда мұндай жеке қаржы есептілігінде мынадай ақпарат ашып  көрсетілуге тиіс:

- осы  есептіліктің жеке қаржы есептілігі болып табылу фактісі, сондай-ақ бұл есептіліктің оған қойылатын заң талаптары болмаған жағдайда жасалу

себептері;  

- атауын, тіркелген немесе орналасқан елін, иелену үлестерінің арақатысын жəне тең болмаған жағдайда дауыс құқығының арақатысын қосқанда, еншілес, бірлесіп бақыланатын жəне қауымдасқан ұйымдарға салынатын елеулі инвестициялардың тізбесі;