Шағын және орта бизнесті жетілдіру

2011 ж. басынан бері жұмыс істейтін кәсіпорындардың саны 61,8 мың бірлікке көбейді.

 Олар 1481572 адамды  жұмыспен қамтамасыз етуде.

Тіркелген, сондай-ақ жұмыс істейтін шағын кәсіпорындардың  саны жағынан ең көбі Алматы қаласында  байқалуда, онда тіркелген 33395 кәсіпорынның 23034-і жұмыс істеуде немесе 69%. Астана қаласында бұл көрсетіш сәл жоғарырақ, ол жерде тіркелген 5281 шағын бизнес субъектілерінің 4342 бірлігі жұмыс істеуде немесе 82,2%, Қостанай қаласында жұмыс істейтін шағын кәсіпорындардың пайызы 80,3%.

2011ж. 1 қазанынан бері Қазақстан Республикасында 885906 адамды жұмыспен қамтамасыз ететін шаруа қожалықтарын қосқанда 257937 жеке кәсіпорын жұмыс істеуде.

         Аймақтар арасында жеке кәсіпкерлікті  дамыту бойынша алдыңғы орынды  Оңтүстік Қазақстан облысы иеленуде, онда кәсіпкерліктің бұл түрімен 54849-дан астамы айналысуда немесе республика бойынша жалпы көрсеткіштің 21,2%. Сонымен көрсетілген уақытта республикада 367361 шағын кәсіпкерлік субъектілері (заңды және жеке тұлғалар) тіркелген. Шағын бизнес өкілдерімен 354494,6 млн. теңге сомасында тауар өндіріліп, жұмыстар мен қызметтер көрсетілді, бұл жыл басындағы сәйкес деңгейден 2,8 есе жоғары.

Салалық құрамында  көрсетілген сомада (354494,6 млн. теңге) өндірілген өнім (жұмыс, қызмет көрсету) көлемінің 54%-дан көбі саудаға тиесілі. Өнеркәсіп саласында тек 28724,1 млн. теңге соммасында өнім өндірілген немесе 8,1%, ауылшаруашылығында – 34223 млн. теңге, құрылыста – 21153,3 млн. теңге, көлік және байланыс – 12456 млн. теңге, қонақ үйлері мен мейрамханаларда – 4346 млн. теңге.

Бюджетке келіп  түскен салық аударымдары мен  басқа төлемдердің мөлшелері 01.10.2003 ж. Кәсіпкерлік қызметінің нәтижесі бойынша 29257,6 млн. теңгені құрады. Салыстырмалы түрде аударымның ең жоғары пайызы Алматы қаласында байқалды – 11229,9 млн. теңге немесе 38%. Қарағанды облысында – 3222,6 млн. теңге немесе 11,3%. Бюджетке келіп түскен ең төменгі түсім Жамбыл облысында белгіленді – 297 млн. теңге немесе 1,0%.

Шағын кәсіпкерлікке  қаржылай қолдау көрсетуге келсек, Қазақстан Республикасы Ұлттық банктің оперативтік мәліметтері бойынша ағымдағы берілген несие портфелі 24298,8 млн. теңгені құрады. Қысқа мерзімді несиелердің үлесі 74%, ал орта және ұзақ мерзімді несиелердікі 26%. Шағын бизнеске қаржылай қолдау көрсету мақсатында Республикада «Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры» жабық акционерлік қоғамы құрылды. 2011 ж. Азия Даму Банкісі мен Еуропалық Қайта және Даму Банкісінің займдары бойынша шағын кәсіпкерлікті несиелеу көрсеткіштері келесідей: АДБ зайымдары бойынша 49 жоба қаржыландырылды, жалпы сомасы 34,0 млн. АҚШ доллары, бұл 2 мыңнан астам жұмыс орындарын ашуға мүмкіндік берді.

Еуропалық Қайта  Құру және Даму банкісінің несие желісі бойынша шағын кәсіпкерлік субъектілерін  несиелеу табысты түрде жүзеге асырылуда. ЕҚКДБ-ның бірінші траншы меңгерілді, екінші траншты іске асыру басталды, оның ішінде 2,55 млн. доллар меңгерілді.

842 жоба бойынша  ЕҚКДБ зайымдарының игеру басталғалы  бері 7,676 млн. АҚШ доллар  сомасында  несие берілді.

Өкілетті банктер  мен олардың филиалдары тарапынан  мамыр және желтоқсан айлары арасында шағын кәсіпкерлікті несиелеу бағдарламасы келесі түрде көрініс тапты:  Казкомерцбанк – 278; Центкредит банкі – 194; Халық банкі – 185; АСҚБ – 60; Цеснабанк – 27; Тұран Әлем банкі – 26; Барлығы – 704. Микронесиелер бойынша берілген несиелердің орташа мөлшері 600 АҚШ долларын және шағын несиелер бойынша 43613 АҚШ долларын құрады. ЕҚКДБ желісі бойынша несиелеу динамикасы айтарлықтай жоғары – ай сайын 100-ден асады. ЕҚКДБ несие желісінің бірінші зайымы бойынша барлығы 72,5 млн. АҚШ доллары сомасында несие берілуі керек.

Бұдан басқа  аймақтарда өндірісті кеңейту мен  жаңасын ашу бағдарламаларын  қаржыландыру үшін қосымша көздер іздестірілуде.

1- кестеде облыстар, Астана мен Алматы қалаларының  берген мәліметтері бойынша 2011 жылдың 1-қазанындағы аймақтық шағын кәсіпкерлікті дамыту және қолдау бағдарламаларының орындалу нәтижелері берілген.

2011 жылдың басынан бері жұмыс істейтін өндірістерді дамыту бойынша 1722 жобаны қаржыландыру үшін жоспарланып отырған 5189,5 млн. теңгеден 5372,6 млн. теңге сомасында несие қаражаты бөлінді, ол 103,5% құрайды. Нәтижеде қосымша 19743 жұмыс орындары ашылды.

Жұмыс істейтін кәсіпорындарды дамыту үшін ақша қаражаттарының ең белсенді түрде берілуі Алматы мен Қостанай облыстарында болды. Бұл  жерлерде республика бойынша жалпы көрсеткіштің тиісінше 44%-ы немесе 2392,5 млн. теңге және 30,2% - ы немесе 1624,7 млн. теңге сомасында несие қаражаты берілді. Оның үстіне бұл аймақтарда ашылып жатқан жұмыс орындары санының жоғары екендігін атап кету қажет. Алматы облысында жоспарланған 478 жұмыс орнының саны 9868-ге, ал Қарағанды облысында жоспарланған 742 жұмыс орнының жеріне 2460-қа жетті.

 Бұл 2006-2011 жылдары осы облыстарда аймақтық шағын кәсіпкерлікті дамыту және қолдау көрсету бағдарламаларында алдын -ала ескерілмеген қосымша жобалардың есепті кезең ішінде қаржыландырылуымен түсіндіріледі.

Әйтсе де, кейбір аймақтарда жобаларда қаржыландыру мен жұмыс орындарын ашу бойынша  жоспарланған көрсеткіштердің төмен  деңгейде орындалуы байқалады. Атап айтқанда, Ақмола облысында 17,9 млн. теңге берілді немесе 4,8%, Шығыс Қазақстанда – 7,7 млн. теңге немесе 2,1%, Маңғыстау облысында – 16,7 млн. теңге 3,7%.

Жыл басынан  бері жаңа өндірістерді қаржыландыруға 2097,2 млн. теңге бөлінді және 8352 жұмыс  орындары ашылды.

Ашылған жаңа кәсіпорындар санының ең көбі Қарағанды, Оңтүстік Қазақстан және Ақмола облыстарында, оларды қаржыландыру үшін тиісінше 588,3 млн. теңге, 164,6 млн. теңге және 192,8 млн. теңге берілді.

Жалпы республика бойынша есепті жылға жоспарланған жаңа өндірістерді қаржыландыру көлемі 42,3%-ға орындалғанын айта кету қажет. Былайша айтқанда, жоспарланған 4960,3 млн. теңгенің 2097,2 млн. теңгесі меңгерілді. Ашылған жұмыс орындары жоспардағыдан 1122 бірлікке төмен болды.2005 жыл ағымында мемлекеттік жұмыспен қамтуға көмектесу қорының, екінші деңгейдегі банктер мен жергілікті бюджет қаражаттары, сондай-ақ жарым жартылай Азия Даму Банкісі мен Еуропалық қайта Құру және Даму Банкісінің несие көздері болды.

Кәсіпкерлерге банктерден несие қаражаттарын алуда  тәжірибелік көмек көрсету үшін аймақтарда кепіл қорлары құрылды. СЭЗ Ақмола Әкімшілік Кеңесінің шешімімен, қамтамасыз ету үшін Ақмола қаласында қаланың  коммуналдық меншігін пайдалана отырып, 3000000  млн. теңге сомасында кепілдік-мүліктік кешен құрылды. Аймақтарда шағын кәсіпкерлікті қаржылай қолдау көрсетумен қамтамасыз ету мақсатында жергілікті көрсетумен қамтамасыз ету мақсатында жергілікті бюджеттерде алдын- ала қаражаттар қарастырылды.

 Мысалы, Шығыс  Қазақстан облысы әкімінің шешімі  бойынша бюджет қаражатынан 100,0 млн. теңге ауылшаруашылық тауарларын өндірушілер мен шағын кәсіпкерлік субъектілерін несиелеуге бағытталды.

Республиканың кейбір аймақтарында (Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл және т.б.) шағын бизнес пен фермер шаруашылықтарын дамыту үшін ең аз қамтамасыз етілген азаматтарға 400 АҚШ долл. эквивалентті микронесиелер беру бойынша жұмыстар жалғасуда. Бұдан басқа халықаралық ұйымдар мен қайырымдылық қорлар есебінен микронесиелер беру бойынша жұмыстар жүргізілуде.

Қазақстандағы аймақтардың экономикалық даму деңгейлері әр түрлі, бұл бір қатар факторлармен шартталады: табиғи ресурстардың бар болуы; өнеркәсіптің даму деңгейі; климаттық жағдайлар; әкімшілік орталықтарға жақын болуы және т.б.

Қазақстанның  негізгі аймақтары бойынша шағын  кәсіпкерлік жағдайын қарастырайық. 2011 жылғы 1 қазандағы мәліметтер бойынша Ақтөбе облысында 22865 шағын кәсіпкерлік субъектілері тіркелген, бұл 2010 жыл басындағы көрсеткіштің 128% құрайды. Жалпы облыстағы шағын кәсіпкерлік саласында жұмыс істейтіндер саны бүгінде 77080 адамды құрауда немесе өткен жылдың мерзіміне қарағанда 147%. Олардың ішінде 35699 адам шағын кәсіпорындарда және 41381 – адам жеке кәсіпкерлікте жұмыс істейді. 2010-2011 ж. ішінде екінші деңгейдегі банктерден облыстағы шағын бизнесті дамытуға 920 млн. теңге несие берілді. Ауылшаруашылық жобаларын қолдау мен дамыту үшін 11 ай ішінде 24 шағын кәсіпкерлік субъектілеріне 44,9 млн. теңге бөлінді.

Кәсіпкерлік қызметтің  табыс критерийіне кәсіпорынның жеткілікті пайда және табыс табу қабілеті жатады, яғни тек өзінің шығындарын жауып қана қоймай өндірісті кеңейту мүмкіндігінің болуы керек. Кері жағдайда кәсіпкер өзін жұмыс істеуге қажетті қаражатпен әрең қамтамасыз етіп, өмір сүру үшін күресуіне тұра келеді. Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, кәсіпкердің көбісі мұндай жағымсыз жағдайдан сәтті құтылуда, бірақ банкротқа ұшырау құбылысы кәсіпкерлік әлемде сирек кездеседі деуге болмайды. Зерттеулер бойынша алғашқы 4 жыл ішінде -51,7%, алғашқы 6 жыл ішінде- 62,7% банкротқа ұшырағандығын көрсетіп отыр. Банкротқа ұшыраудың негізгі себептері мыналар:

• экономикалық факторлар-47,7%
• қаржылық қиыншылықтар-38,4%
• кәсіпкерлік тәжірибиенің болмауы-7,1%
• кәсіпкерлік ниеттің жаман болуы-3,4%
• басқалар-3,7%.

  Қазақстан  экономикасының нарық қатынастарына  өтуі ең басынан жаңа кәсіпкерлер  тобының өз ісін және жеке  бизнеспен айналасуға ұмтылу сипатына ие болды. Бірақ бүгін сол құрылған фирмалардың азы ғана пайданы және құрылыс бизнесін әрі қарай қаржыландыруды қамтамасыз етуге қажетті өндіріс көлеміне шыға алғанын айта кету керек.

Бұл келесі факторлармен түсіндіріледі:

• әлеуметтік- экономикалық, саяси, құқықтық, психологиялық, кадрлық, ұйымдастырушылық

Әлеуметтік- экономикалық факторларға демонополиялау қарқынының төмендегі, мемлекет иелігінің алу  және жекешелендіру, дамыған нарықтық инфрақұрылымы мен ашық қаржыландыру көздері мен коммерциялық тәуекелдерді сақтандыру жүйесінің болмауы  сияқты факторлар жатады.

2-кесте Екінші деңгейлі банктердің аймақтар бойынша шағын бизнес субъектілеріне берген несиелері

Жеке кәсіпкерлер  ретінде тіркелгендер – 2060 адам, 2010 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 48% -ға көп. Бұл аталған сандар Алматы қаласында шағын және орта бизнестің қарқынды дамуын көрсетіп отыр. Алайда республиканың басқа да аймақтарында «тірілу» байқалуда. Мәселен, несиелерге деген динамиканың онды өзгеруі бұған дәлел бола алады.

Кесте мәліметтеріне  сәйкес мерзімдер бойынша Алматы, Астана қалаларында, сондай-ақ Шығыс  Қазақстан, Ақтөбе, Павлодар облыстарында берілген несиелер көлемінің өскендігі көрінеді. Ал Алматы және Қызылорда облыстарының берілген мөлшері өте кішкентай деңгейде.

Қарастырып  отырған мерзім аралығында екінші деңгейлі банктердің шағын кәсіпкерлікке  экономика салалары бойынша несиелері құрылымы айтарлықтай өзгерген жоқ.

Сауда қызметі  шағын кәсіпорындарға неғұрлым қол  жетерлік, себебі үлкен капитал жұмсалымын, тауарлы-материалды запастарды қажет  етпейді.

Сонымен, шағын  және бизнесті несиелеу жағдайын талдау барысында мынандай қорытындыларға келуге болады:

• шағын және орта бизнес субъектілеріне берілген несиелер көлемі жыл сайын өсуде: республика екінші деңгейлі банктердің шағын кәсіпкерлік субъектілеріне берілген несиелердің жиынтық мөлшері 2011 жылдың ақпан айында 205322 млн.теңгені құрады;
• екінші деңгейлі банктердің шағын және орта бизнес субъектілеріне беріген несиелерінің валютасы бойынша несиелерінің валютасы бойынша құрылымының көп бөлігін шетел валютасындағы несиелер алады;
• екінші деңгейлі банктердің аймақтар бойынша шағын және орта бизнес субъектілер<span class="dash041e_0431_044b_0447_043d_044b_0439__Char" style=" font-family: 'KZ Times New Ro