Құлжанова Нәзипа 1887

Құлжанова Нәзипа 1887 жылы Торғай қаласында дүниеге келіп, сол қалада негізін Ыбырай Алтынсарин қалап кеткен қазақ-орыс мектебінде оқыды. Оқуын Торғайдағы әйелдер гимназиясында жалғастырды (кезінде Қазақ жеріндегі жалғыз әйелдерге арналған жоғарғы оқу орны), кейінірек көмекші мұғалім ретінде қызмет етті.

Нәзипа оқуын жақсы аяқтап, үздік  дипломға қолын жеткізеді. 15 жасар  гимназисткаға талапкершілігі мен  ізденушілігі, «әдептілігі мен табыстары» үшін орыс ақыны В.Жуковскийдің шығармаларын атаулы сыйлық ретінде табыс етеді. Нәзипа қазақ әйелдерінен ең алғаш  орысша сауат ашқан болып танылды.

1902 жылы Нәзипа Шұбар болыстық  ауылындағы мектеп мұғалімі Нұрғали  Құлжановпен танысады да, кейін  оған тұрмысқа шығады. 1905 жылы  олар Семей қаласына көшіп  келеді. Мұнда оның күйеуі жаңа  ашылған мұғалімдер семинариясында  жұмыс істеді және орыс тілі  мен әдебиетінен дәрістер берді.  Н.Құлжанова 1904-1919 жылдар аралығында  Семейдің мұғалімдер семинариясында оқытушы болып істейді, 1920-1922 жылдары Ақмолада әуелі мұғалім, кейін уездік комитетте жауапты қызмет атқарады, одан соң Орынборға шақырылып 1923-1925 жылдары «Қызыл Қазақстан» журналының хатшысы, ал 1925-1929 жылдары республикалық «Еңбекші қазақ» газетінде редколлегия мүшелерінің бірі, «Әйел теңдігі» журналының бөлім меңгерушісі, кейіннен жауапты хатшы қызметтерін атқарады.

Семейдегі жұмыс Нәзипаға Абайдың  әулетімен, сол замандағы қайраткерлермен  және олардың арасында әсіресе айдауда  жүрген революционерлермен жақынырақ  танысуға мүмкіндік берді. Семей  Географиялық қоғамына мүше ол, үлкен  танымдық мәні бар деген оймен  көптеген әдеби-саздық және этнографиялық  қайырымдылық кештерін өткізеді. Айталық, 1914 жылдың 26(25) қаңтарында  приказчиктер клубында (драма театрдың көне ғимараты) ұлы қазақ ақыны Абай Құнанбаевтың қайтыс болғанына 10 толуына бағышталған алғашқы естелік кеш өткізді. Этнографиялық кештің бағдарламасында Нәзипа Құлжанованың Абай шығармашылығы мен қызметі жайында әзірлеген баяндамасы да бар болатын.

1915 жылдың 13 ақпанында Петроградтағы  Жылжымалы мұсылмандар лазареті  және мұқтаж білім алушы қырғыздарға  пайдасын тең бөлумен арналған  әдеби-сазды қайырымдылық кеш  – Нәзипа ұйымдастырған екінші  ірі мәдени шара деп саналады. Аталған шара «Айқап» журналы  мен «Қазақ» газетінің назарына  ілікті.

Нәзипаның әдеби-сазды қайырымдылық кештерін ұйымдастыру тәжірибесі ұлттық театр құрылуына баға жетпес үлес қосты. Өзі атқарған істерінде  Нәзипа үнемі жастарды тәрбиелеу мен халықты мәдени сауаттандыру тақырыптарын қозғап отырды. 

Күйеуі қайтыс болғаннан кейінгі 2 жылда Назипа Ақмола қаласында  оқытушы болып жұмыс істейді. 1923 жылы ол «Қызыл Қазақстан» журналына  ауысады да, журналистика мен әдеби-аудармашылыққа бет бұрады. Негізінен орыс жазушыларының  шығармаларын қазақшаға аударады. Атап айтқанда В.Г.Короленко мен Б.А.Лавреневтың  кітаптарын аударды, бірақ кейде  қазақшадан орысшаға да аударды (Ы.Алтынсарин – «Көктем»).

Нәзипа қазақ және орыс халқы  арасында Абайдың поэтикалық шығармашылығын  алғаш насихаттаушы болды. Ол Абайдың «Махаббат туралы», «Желсіз түнде жарық ай» («Безветренная ночная луна») өлеңдерін орысшаға аударды. Соңғысының аудармасы 1915 жылы «Сибирский студент» журналында басып шығарылған болатын. 

Қазақстанда алғаш көзі ашық қазақ  әйелі ретінде, Нәзипа әйелдер қозғалысының дамуына үлкен үлес қосты, әйелдердің қоғамдағы ұстанымдарының белсенді болуын қолдап отырды. Нәзипа Бірінші  Шығыс әйелдері съезінің ұйымдастырушылары  қатарында болды.

Өзінен кейін шағын, бірақ ауқымды  шығармашылық мұралар, мақалалар, кітаптар мен аудармалар қалдырған Нәзипа Құлжанова 1934 жылы 46 жасында дүниеден өтеді.

Н.Құлжанованың араласуымен сонау 20-жылдардың өзінде-ақ мектепке дейінгі  қазақ педагогика ғылымының іргетасы қалана бастады. Мәселен, 1924 жылы Орынборда  «Мектепке дейінгі балаларды  тәрбиелеу» атты педагогикалық жинақ, нұсқау кітабы жарық көрді. Кейіннен «Әйел теңдігі» журналында осы ізгілікті  іс әрмен қарай жалғастырылды. Журнал беттерінде қазақ балабақшаларының озық тәжірибелері, онда жүргізіліп жатқан түрлі тәрбие жұмыстарының жай-жапсары, мақсат-міндеттері жайында көптеген мақалалары жарияланды. Осы журналдың  мектепке дейінгі тәрбие бөлімін  басқарған Н.Құлжанова осынау көшпелі қазақ елінде бұрын-соңды болмаған бала тәрбиесінің жаңа түрін аяғынан тәй тұрғызуға себепші болды. Оның бұл еңбектері «Қазақ балалар педагогикасының алтын қорына қосылды».

Нәзипаның тәлім-тәрбиелік пікірлері  медицина ғылымымен сабақтасып жатыр. Бұл жайт автордың «Бала күтімі», «Бала өміріне күн сәулесі  мен таза ауа аса қажет», «Баланың аурулары», т.б. мақалаларынан жақсы  байқалады. Автор тәрбиені бала жөргегінен бастауды ұсына келіп, өзі түйіндеген тұжырымның түп негізі етіп: «Тәні  саудың – жаны сау» дейтін халық  даналығын алады.

Құлжанованың ұстаздық-тәлімгерлік  талғамын таныта түсетін екі еңбегі бар. Оның алғашқысы 1923 жылы Орынборда  шыққан «Мектептен бұрынғы тәрбие»  атты еңбегі еді, оның алғы сөзін халқымыздың  көрнекті лингвист ғалымы, түркітанушы, ақын-публицист, ірі қоғам қайраткері Ахмет Байтұрсынов жазған болатын. Кеңес үкіметінің алғашқы кезеңдерінде бала тәрбиелеудің қажетті міндеттері және оны іске асырудың жолдары әлде де болса айқындала қоймаған, мектеп жасына дейінгі балалармен тәрбие жұмыстарын жүргізетін қоғамдық орындар мен әдістемелік құралдар жоқтың қасы еді. Н.Құлжанованың осынау тың жатқан істі өзіне зор міндет, басты проблема етіп алуы – оның батылдығы мен бала тәрбиесінің сан-салалы шарттарын көрсете алатын білімділігінде. Аталмыш еңбектерінде автор мектепке дейінгі балалар мекемелерінің тарихын, олардың отандық және шет елдік үлгілерін сөз етумен бірге, қоғамдық қоғамдық ортадан тәрбие алатын баланың жас ерекшелігіне орай, оның қоршаған ортасының ықпал әсерінен туындайтын психологиялық өзгерістерді кеңінен баяндайды. Мәселен, бұл жөнінде автор былай дейді: «Ойын – оның шын тіршілігі... Төңіректегі нәрселерден өзіне қызықтысы ғана көзіне түсіп, ықыласын тартады және бір мінезі – сөйлеуге жалықпайды. Тынымсыз қимылының бәрі сөзімен жалғасып жүреді. Көрген нәрсесінің бәріне ықыласы жеңіл, тұрақсыз...». Н.Құлжанова бұл жерде үш пен жеті жастың арасындағы балғындар бойында кездесетін физиологиялық және психологиялық ерекшеліктерді сөз етіп отыр.

Автор мектепке дейінгі тәрбиенің  мазмұнын, мақсытын баяндай келіп, баланың  қимыл-қозғалысына, сезім мүшелеріне, сөйлеу, ойлау, ерік-жігерін жетілдіру  жолдарына тоқталады. Ол сондай-ақ ересектер  мен сәби, бөбектер арасындағы қарым-қатынасқа  ерекше көңіл бөледі: «Балаға сусындай керегінің бірі – сөйлеу. Түрлі білімнің түбірі, негізі – баланың сөйлеуі, білуге құмарлығы. Сұрағына жауап бермей, «мазамды алма» деп баланың бетін қайтару арқылы оның сол білуге деген құмарлығының негізін жоғалтып жіберуге болады», - дей келе автор бала ойынының танып-білу құмарлығымен ұштасып жататындығын ескертеді.

Н.Құлжанованың баланы жас кезінде  көбінесе табиғат аясында тәрбиелеудің тиімділігін «Жаратылыстың, - деп  жазды ол, -өз дүниесінде, даланың кеңшілінде шалпылдап суға түсіп, жүгіріп, құспен бірге сайрап, көбелек қуып, шыбын-шіркей, құрт-құмырсқамен бірге көкорай шалғын, тоғай арасында сайрандап жүріп, көңілі де, жан-тәні де бірдей өсіп, өркендемек». Ол сы пікірін әрмен қарай жалғастыра келіп: «әрбір құлықты, жақсы адам мінезінің түпкі негізінде болатын еңбек ету», көңіл және дене тазалығының машықтары бала әдетіне төңіректегінің бәріне еліктегіш, тал шыбықтай икемді, нәзік, жас кезінде кіріп, сіңіп қалады», - деп, автор ойын баласының мектеп жасына дейінгі тыныс тіршілігін, оның мектепте алар тәлімінің әзірлік сатысы болып табылатындықтан, осы кезеңдегі тәлім-тәрбиеге ерекше мұқият қараудың маңыздылығына тоқталады.

Н.Құлжанова мектепке дейінгі тәрбиенің  басты бағыттары «Тән саулығы», «Баланың сырт сезімдерінің дамуы», «Нәрсенің  түр-түсін тану», «Дененің қимылын  түзету», «Шеберлігін көтеру», «Баланың білімін арттыру», «Бала тілінің  шеберленуі», «Еңбекке машықтандыру», «Әдемілік сезімін көтеру», «Көпшілік  және еңбек» деп бұлардың әрқайсысын жеке-жеке қарастырып, сипаттама береді.

Ана мен балаға байланысты Кеңес  өкметінің тиісті шаралары да ауқымды  болатын. Ұстаз, журналист Н.С. Құлжанова 1923 жылы «Мектептен бұрынғы тәрбие»  кітабын шығаруы сол кез үшін жаңалық, күтпеген оқиға болатын. Бұл  кітаптың кіріспесінде оқулық Н.Альмединген  – Тумим кітабының ізімен деген  ескерту бар еді, алайда ол аударма  емес еді. Бұл мектепке дейінгі тәрбие жөніндегі кітаптар мен мақалалар  негізінде жазылған автордың өзінің шығармасы болған. Н.Құлжанова бұл  еңбекті Қазақстан оқу комиссариятының  тәрбие бөлімінің тапсыруымен жазған.

Қарап отырсақ, Құлжанова XX ғасыр басындағы  орыстың көрнекті педагог ғалымы Н. Альмединген – Тумимнің мектепке дейінгі тәрбиеге қатысты көптеген еңбектерінің маңызды тұстарын ескере отырып, қазақ қоғамының ағартушылық  ойларын, тәрбиенің ең қажетті саласын  жаңалық ретінде оқырманға ұсынған. Қазақ ағартушылық идеяларын  және педагогика тарихында мектепке дейінгі тәрбиенің іргетасын  қалауға күш салғаны айрықша  дәлел.

Атам қазақтың ертеден келе жатқан бала тәрбиесі мен ана мәселесіне қатысты ойларын есте сақтап, сол  заманға лайық, тәжиірбелік игі  істерді санада ұстап, «Баланы жастан, келінді бастан тәрбиеле» дейтін нақылды жазу барысында ұран етіп ұстаған. 

Оқулықта Н.Құлжанова қазақ тұрмысына  әлемдегі дамыған елдердегі бала бақшалардың артықшылықтарын енгізсе, ұрпақ тәрбиелеуде зор үлесін тигізер еді деп санаған. Онда автор Италия мен Швейцарияның Цюрих қаласындағы бала бақшалары жөнінде жазған. Сонымен қатар Шотландияның Эдинбург қаласындағы балалар бақшасының өмірін өз алдына бөлектеп суреттеп жазды.

Н.Құлжанова әр елдің бала бақшаларындағы ерекшеліктерді көре білген. Ең бастысы  бірігіп ойын ойнау, еңбекке дағдыландыру, тазалыққа баулу, қабылдау ерекшеліктері, дәрігерлік бақылауда болуын қадағалау  т.б. дамыту мәселелеріне көңіл бөлді.

Н.Құлжанованың аса көңіл аударған мәселесі мектеп жасына толмаған баланы тәрбиелеу мәселесі. Ол мектеп жасына толмаған бала тәрбиесінде нақты  мысалдар арқылы жас ерекшеліктеріне  назар аударған. Құлжанова нақты  деректерге сүйене отырып бала өлімінің артуын байқап, оны түсінген Бір  жасқа толмаған жүз сәбидің Филяндияда 13-і, Скандинавияда 13-18 сәби, Ресейдің кейбір уездерінде 44-45 -ке дейін шетінеуі орын алған. Ресей құрамында болған XIX ғасырдың аяғымен XX ғасырдың басында  Қазақстанда да балалар өлімінің статистикасы сондай болатын. Мектептен  бұрынғы тәрбиені түзеп, мыңдаған балалар  бекер мағынасыз қырылып жатқанына  сескенбей, тыныш қарап отыра  алмайтын үкіметтер керек болған.

Н.Құлжанова мектеп жасына дейінгі  Ресейдегі балаларды тәрбиелейтін мекемелердің түр-түріне тоқтала келіп, олардың қазақ тұрмысына лайықтап енгізуді мақсат тұтады. Ресейдегі  ата-анасынан айырылып қалған балаларға  арналған «Жетімдер үйі» (приют), үш жасқа дейінгі балалар үшін ясли, жеті жасқа дейінгілерге «балалар бақшасын»  қазақ жерінде ашу үшін ұлттық рух пен мінездің, қоршаған ортаның  ерекшеліктерін есте сақтауды алғы шарт деп санады.

Нәзипа Құлжанованың «Мектептен бұрынғы  тәрбие» кітабы нәрестенің өсіп, жетілуі, мектеп табалдырығын аттауға дайындау төңірегінде жаңа ойларды ұсынған  алғашқы жаңалыққа толы еңбек. 

Қорытып айтқанда, Нәзипа Сегізбайқызы Құлжанованың «Мектептен бұрынғы тәрбие»  оқулығы педагогика тарихының ірі  – мектепке дейінгі тәрбие саласы бойынша сол жылдардағы қазақ  әйелдері үшін арнайы теориялық және әдістемелік нұсқау ретінде маңызды қызметтер атқарды . Еңбек 1923 жарық көргеніне қарамастан, теориялық, тәжірбиелік маңызын, өзінің құндылығын жоймаған, бүгінгі күні де көкейтестілігін жоғалтпаған дүние болып қала бермек. 

Н.Құлжанованың еңбектерінде Қазан  төңкерісі қарсаңындағы көшпелі  қазақ елінің тұрмысы, сол уақыттағы  ауыл мен қала өмірінің шындығынан алынған нақты көріністер айқын  байқалады. Ана мен бала тәрбиесі, әсіресе баланы мектепке дайындау жайында  әдістемелік құралдар ана тілімізде  әлі күнге дейін тапшылық етеді, сондықтан аталған еңбектер бұдан  жарты ғасырдан астам уақыт бұрын  жарық көрсе де, қазіргі кездегі  қазақ әулетінің жүрегіне жылы тиіп, қолдан түспесі анық.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер:

1.Хакімжанова. М. Нәзипа  Құлжанова Қазақ әдебиеті, 1967, 11 тамыз

2.Қасымбаев Ж. «История  города Семипалатинска» (1718-1917 г.г.) Алматы «Өлке», 1998.

3.Исабай Қ. Байжан –Ата  С. «Қажыға барған қазақтар»  Алматы: Ана тілі, 1996.

4. Қалиұлы С. «Қазақ  этнопедагогикасының негіздері  мен тарихы».

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Жоспар

1. Н.Құлжанованың өмірі мен еңбек жолы.
2. Н.Құлжанованың мектеп жасына дейінгі бала тәрбиесі туралы педагогикалық жүйесі.