Шешендік өнер психологиясы

- Қаз дауысты Қазыбегім  кеді.

Бәрің түгел жиналыңдар», - дейді Төле би.

Қаз дауысты Қазыбекті «Ойы да, тілі де жүйрік тұлпарым», - деп атаған ТӨле би.

Міне осындай ұшқыр оймен, қызыл тілдің күшімен жауға қарсы күш біріктеді білген, мына бір дана сөздері ержүректілікке, елінің туын берік ұстауға, ерлік намысын қорғауға, ерлік рухта тәрбиелеуге шақырады.

«Уа, көсіле шабар жерің бар

Ту көтерген ерін бар,

Қол боларлық елің бар,

Атадан қалған сара жолың бар,

Құлдық ұрсаң дұшпанға,

Арылмайтын сорын бар...

Құлдық ұрсаң дұшпанға,

Еркек болып туды деп,

Мына сені кім айтар ?»,- деп толғайды Төле би.

Қазақ билері өз ұрпағын ата – баба рухында тәрбиеленген, ата салтын қастерлеуге, құйма құлақ жастарға сеңіруге, шыққан тегін жатқа білуге баулап отырған.

«Балам атын кім ? дейді.

Атым Қазыбек, әкем Қелдібек би,

Ұлтым қазақ, руым Қаракесек» - дап жауап берген бала Қазыбек.

Ұлттық мәдениеттің шешендік арнау, толғау создерін қазіргі қазақ мектептерінде оқу – тәрбие жұмысында кеңенен қолдау, тіл мәдениетін, еліне деген қуштарлығын арттырып, ұшқыр қиялы, сана – сезімі, ой - өрісін өсіруге, рухани байлығын дамыта түсуне әсер ету әбден мүмкін:

1.Ұлттық шешндік арнау, толғау сөздерінің ерекшелігін оқушыларға жете менгерту үшін қазақ билерінің шешендік сөздерінің танымдық-тәлімдік мәні бар кластан тыс факултативтік курс бағдарламасын жасау.

2.Жалпы білім беретін мектептер жанынан шешендік өнерді дамытуға сыныптан тыс тәрбие жұмыстарын және үйірмелер ұйымдастыру және оны белгілі бір бағдарлама негізінде жүйелі де тиімді жүргізе білу.

Қазіргі жастарды Отан сүйгішттікке тәрбиелеу, өз еліне, өз жеріне тәу етусі, ұлт ішіндегі бірлікке, ынтымақтастыққа, ел тарихына сезімтал жүрекпен қарауға қазақ билерінің даналық, кеменгерлік, елшілік, тапқырлық қасиеттерінің тәрбиелік құндылығы зор.

 

2.2 Шешендік сөз  өнерінің тәрбиелік маңыздылығы

 

      Өткенге  көз жіберсек, тарих сахнасынан  қаншама билер өткендігінің куәсі боламыз. Өзгесін айтпағанның өзінде Төле би, Әйтеке би, Қазыбек би есімдері, олар айтты деген өнегелі, қара қылды қақ жарар. Сөздер ел аузында әлі күнге дейін аңыз болып айтылып,халық жадында сақталып, кітапқа түсті. Заманында билер ісінің әділ, сөздерінің туралығына риза болған халық «Тура биде туған жоқ», «Елге бай – құт емес, би құт» деген мақалдарды өмірге әкелді. Бұдан қазақ арасында билердің ерекше ықыласқа ие болғандығын көреміз. Аталған билерден өзге әр заманның, әр өлкенің өз биі болғандығы белгілі. Солардың бірсыпырасының аталы сөздерін жинақтап оқу-тәрбие үрдісінде пайдалануды мақсат етеді. Билер сөзін жариялаудағы мақсаты-ел арасындағы билер есімі мен олардың аталы сөздерін халыққа таныстыру және оқыту үрдісінде пайдалану. Билер сөзі оқу-тәрбиеге қаншалықты жақын,бірнешеуін талдап көрелік.

Оқушыларды рухани адамгершілікке тәрбиелеу, болашағына жол сілтеу-бүгінгі қажетті мәселенің бірі. Баланың сезімінеәсер ету арқылы ішкі жан дүниесін ояту нәтижесінде оның рухани- адамгершілік қасиеттер қалыптасады. Сондықтан адамгершілік жеке тұлғаны қалыптастырудың негіз болып табылады.

Қазіргі кезде оқушыларды тәрбиелеу ісінде олардың ішкі жан дүниесі мен рухани әлемін тану, дамыту, жетілдіруге байланысты бірнеше іс-шаралар жүзеге асуда. Жасөспірімдерді рухани адамгершілік қасиеттерге тәрбиелеу адамдармен достық, мейірімділік, басқаны түсіну,біреулердің қайғысы мен қуанышына ортақтасу, өзгелердің мінезқұлқы мен пікіріне төзімділік таныту кезінде жетіле түседі. Адамгершілік тәрбиесінде алдымен баланы тек жақсылыққа-қайырымдылық, мейрімділік, ізгілікке тәрбиелеп, соны мақсат тұтса, ұстаздың, ата-ананың да болашағы зор болмақ.

  Шешеннің адамды жақсы мен жаман деп тану да олардың міне-құлық, қасиеттерін халықтық таным тұрғысынан саралауы. Қазбек шешеннің жақсы мен жаманның қандай екенін танытқан болжамдары адамгершілік идеяларын насихаттайтын даналық нақылға айналған.  Шешен адамгершілік идеяларын жақсы мен жаманды салыстыра отырып та, оларды жеке-дара саралай отырып та сабақтайды. «Өнерің мен өнегең азбасын» дейтін сөзінде: «Жақсы деген кісінің алды-арты бірдей жарық болар, Жақсы деген ісіңнің бас-аяғы бірдей анық болар»-дейді. Бұл өмірде сан мәрте жолығатын жақсы мен жаманның қандай екені, олардың ісінің қандай екені жайлы бұрыннан таныс таным-түсінік немесе жалаң да қасаң сөз емес, шешеннің образды ойлауы нәтижесінде жақсы мен жаман күтпеген қырынан көрінеді. Қазбек шешен жақсы мен жаманды, олардың ісін саралай келіп, тыңдаушысына ақыл-кеңес те береді:«Жаман істі қостама, жаман кісіні бостама. Жақсы істі тастама, Жақсы кісіні жасқама». Расында, бұл ақыл-кеңес қана емес, адам өмір бойы жадында ұстап жүруге тиіс даналық нақыл екені даусыз. Шешен бұл ақыл-кеңесті орындаудан болатын  кесір-кесепаттардан да сақтандырады: «Жаман істі қостасаң, қарың талады, жаман кісіні бастасаң, жағың талады. Жақсы кісіні жасқасаң, өнегең азады».Сөздің соңында шешен тыңдаушысына үміт арта сөйлеп, «Қарың мен жағың талмасын, өнерің мен өнегең азбасын»-,дейді [32].

Сондай-ақ, Қазбек шешен балаға айтқан ақыл сөздерінде адамгершілік қағидаларын ұлттық ұғымдармен де ұштастырды. Мәселен, ұлттық ұғымымызда жеті-киелі сан. Бөлтірік шешеннің «Жеті жетіні білгенді адам дейді»дейтін сөзі оның өмір шындығын жете біліп, жіті тексеруінен туған. Ол «Жеті жетіні» адамгершілікке бастайтын сара жол ретінде танытады.

«Жеті атаңды біл,

Жеті руды біл,

Жеті жарғыны біл,

Жеті құбыланы біл,

Жеті жақсыны біл,

Жеті жаманды біл,

Жеті жетімді біл»

Қазбек шешен ұғымында, бұл жетіні білу-адамгершілікке бастайтын жол, оны білмеу, адамгершілікке қарамка-қайшы іс. Сондықтан, шешен:

«Жеті атасын білмегенді жетесіз дейді,

Жеті руды білмегенді жер көріп, ел танымаған ессіз дейді,

Жеті жарғыны білмегенді жөнсіз дейді,

Жеті құбыланы білмегенді көкірек-көзсіз дейді,

Жеті жақсыны білмегенді жаман дейді,

Жеті жаманды білмегенді надан дейді,

Жеті жетімді білмегенді арзан дейді,

Жеті жетіні білгенді адам дейді»-деген. Бұл сөзінде шешеннің балаға ең алдымен айтқаны-жеті ата   ңды білу. Бұл шынында жеті атамыздан, ежелгі бабаларымыздан қалған өсиет сөз. Шешеннің бабалар өсиетін балаға ақыл-кеңес етіп ұсынуының мәнәсі тура мағына деңгейінде-адамның, ең алдымен, өзіне-өзі тануы, шыққан тегін-жеті атасын білуі. «Жеті жарғы» әдет заңында жеті атаға дейін неке қиылатын болса, күйеу мен қалындық өлім жазасына кесілуге тиіс болған.Жеті атаға дейін қыз алыспау-ата-бабаларымыздың тұқым салауаттылығын ойлау мақсатынан туған. Міне, «жеті атаңды біл»-деудің түпкі мәні де осында. Сондай-ақ, шешен бұл өсиет сөзіне мұсылман танымында киелі саналған жеті санын қазық ете отырып, «жеті әдеттік құқықтық жүйеден(жер дауы, құн дауы, бала тәрбиесі және неке, қылмыстық жауапкершілік, рулар арасындағы дау, ұлт қауіпсіздігін қамтамассыз ету) тұратын қоғамдық қатыныстарды реттейтін заңдық күші бар аса құнды құжат-«Жеті жарғыны» білуді де міндеттейді.Алайда, бұлқұқықтық құжаттың әрбір бабаның талаптары мен реттеу функцияларын білу кез келгеннің қолынан келебермейтін өнер екені шешенге де аян. Дегенмен, шешеннің балаға айтпағы- көзі ашық, ата заңынан хабары мол, ел тізбегінін ұстайтын адамзат болуға ұмтылу. Бұдан кейін, шешен баланы әлем, табиғатқұбылыстарын танытуға меңзейді, Оның жеті құбыла деп отырғаны-төрткүл дүние. Бұның сырлары-балаға жұмбақ. Дүние жұмбақтарын шешу-даналық жол. Сондықтан, шешен баланы даналыққа үйретуге құштар екені танылады.

Қазбек шешен айтқан сөзде жақсы мен жаман туралы халықтық қағидкны ескере отырып, балаға жақсы мен жаманды білмекті де өсиет етеді. «Жеті жақсы» дейтін белгілі сөзінде адамға тән жеті жақсы қасиеттің сипатын ашады. «Ақылсыз адым баспайсың, ақылыңа сай талабың болмаса, жалғыз ақылың алысқа аспайсың»-дейді. Шынында да, шешен адамға қажетті нәрсенің алғашқы-ақыл дей отырып, оның талаппен бірлігін құптайды.Сондай-ақ, адам қоғамына қажет бірлік пен тіршіліктің сүйеніш ететін нәрселерін көрсетеді. «Білімсіз бірлік жоқ, малсыз тірлік жоқ»-дейді [33]. Олай болса, білім мен мал да адамның өмір тіршілігіне қажетті жеті жақсының санатында екенін түсінеміз.

Адам баласының бойынан табылатын бұл жеті түрлі жаман қасиетті саралай отырып, баланы одан сақтандырады. Әрине, шешен бұл қасиеттердің баршасын өмір тәжірибесінде бетпе-бет келгендіктеғн ғана емес, олар жөніндекемел ақыл, сұңғыла сезім шеңберінде ой түю нәтижесінде таниды. Сондықтан , адам бойындағы кісітанығыштық, көргендік қасиет те көз бен көілдің көргенін ойда елеп, екшей білудің-даналықтың белгісі. Расында, бұл сөзде адам бойындағы ең жаман қасиеттердің бет-пердесі ашылады. Соның бірі-күншілдік. Қазбек шешеннің: «Ақылы жеткей кейбіреу, ақылдыға қас болар», деуі де күншілдікті әшкерелеуі. Күншілдік-адамбойында қызғаныш пен көре алмаушылықтан туытын дерт екені белгілі. Көне түркі данышпаны Ж.Баласағұнда: «Күншілдік –көп емдейтін дерт»-дейді. Шешеннің адам бойынан тапқан жері және жаман қасиеті-кекшілдік. Бұл да ақыл-ойдың саяздығынан, жүректің қаталдығынан болатын мінездегі кемшілік. Сондықтан халық даналығы «кекшіл болма, көпшіл бол»-дейді [34].

Шешен баланы астамшылдықтан мүде шошындырып: «одан алыс жүр», -дейді. Оның бұл ойының мәнісін «Бес жаман» сөзінен табуға болады. Қазбек бұл сөзінде көпшілік ортасынданда байлығы мен барлығын мақтан етіп, өзіне іліп-шалып, тиісе берген төре мен оның төрт «жақсысының» астамшылығын құдайсыздықпен теңгеріп, «Құдайсыз адам имансыз, имансыз болсаң сол жаман»-дейді. Қазбек шешен сол жаман міне-құлықтың өзгеге ғана емес, адамның өз басына кеселі тигізетінін балаға орынды ескертеді. Қазақ шешендерінің сөз сайыстарында берілетін дәстүрлі сауалдарының бірі-«Дүниеде не жетім?». Мұнда Қазбек шешеннің балаға жеті жетімді біл деуінің мәнәсі басқаша. Шешеннің ойынша,бала ел тізгінін ұстайтын азамат болса, дүниедегі жеті жетімдібіліп қана қоймай, сол жетімдікті туғызбайтын себеп-шарттарды да жете ұғыну тиіс. Сондықтан шешен «Жеті жетім» сөзінде ел мен жердің т.б. азып-тозып, жетімдік күйге түсуінің салдар–себебін былайша толғайды:

«-Аспаннан жауын жаумаса, жер жетім,

Басшысы болмаса, ел жетім,

Елінен айрылған ер жетім,

Аққу қазсыз көл жетім,

Тыңдалмаған сөз жетім,

Киюсіз тозған тон жетім.

Замандассыз қалған шал жетім».

Қазбек шешеннің балаға жеті жетімді біл деуінің мәнісі мынада: жаңа талап, жас баланың ел мен мұңын ойлайтын ер-азамат болып өскен жақсы деген.Қазақ шешендері дүниедегі қилы құбылыстардан туатын жаманшылдықты жетім, ғаріп деген бейнелі сөздермен танытып, олардың жайын толғауды тәлім-тәрбие деп айтқан екен.

Қазбек  шешен балаға тәлім-тәрбие берудің халықтық жеті жүйесі деп таныған «Жеті жетінің» мән-мағынасын «Жеті жақсы», «Жаның жеті жаманнан аман болсын», «Жеті жетім», «Өнерің мен өнегең азбасын» т.с.с.. сөздерін де саралап-салмақтай түсіндіреді.

      Қазбек шешен «Балаға ақыл» дейтін сөзінде адам өмір бойы жадында ұстауға тиіс ақыл-кеңес айтады.

«Бар дүниені шашпа,

Жоқ дүниені қума.

Шашқан шет болар,

Қуған ит болар».

    Шешен балаға бар дүниені шашу-парықсыздық, жоқ дүниені қуу-құр әурешілік. Бар дүниені ұқыптап ұстау кісіліктің ісі екенін айтады. Сондай-ақ, шешен  баланы:

«Үлкен алдында іліп сөйле,

Кіші алдында сызылып сөйле.

Иіліп сөйлегеннен белің бүгілмейді,

Сызылып сойлегеннен сөзің үзілмейді» деп әдептілікке, кішіпейілділікке үйретеді.

«…Ұрының қасында жүрме,

Өтірікшінің қасында тұрма.

Ежелгі жаумен достаспа,

Ескі доспен ұстаспа…»-деп оны жаман әрекеттерден де сақтандырады.    Жалпы, адамгершілік мәселесі-ірі әлеуметтік мәселелердің бірі. Қазбек шешен бұл жайында айрықша айтып, шешендік өнерінің өзегіне айналдырған.  

Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу, болашағына жол сілтеу-бүгінгі қажетті, кезек күттірмес мәселе. Адамгершілікке тәрбиелеу білім беру мен ғана шектелмейді. Баланың сезіміне әсер ету арқылы ішкі жан дүниесін ояту нәтижесінде оның рухани-адамгершілік қасиеттері қалыптасады.

Шешендік сөздері арқылы балалардың ақыл-ой  жақсы дамиды.  Баланың қабілетін жан-жақты жетілдіру үшін дене еңбегімен қатар, ақыл-ой тәрбиесін өрістету аса қажет.

«Білімдіден шыққан сөз, талаптыға болсын кез» деп тектен-текке айтпаған, шешендік өнерді құрметтеп оған жастарды ерте жаттықтыруға ерекше мән берген. Сөз бастаған шешенді қыр ойдың тұтқасы деп санаған. Мысалы: «Аяз би» ертегісіндегі өмірде көрген-білгеннен терең топшылау жасай білген ақыл-парасаты мол Аяз биді, «Ер Төстік» ертегісіндегі өзінің ақылды, білгірлік істерімен жарына айнымас дос, ақылшы бола білген Кенжекейді немесе аңыз әңгімелердегі ханның залымдығын даналығымен әшкерлеп, жеңіп отырған Жиренше шешенді, оның ақылды жары Қарашашты мысал етуге болады. Халық өз ертегілері мен аңыздарында, шешендік сөздерінде жастарды солардай ақылды, парасатты, ойлы болуға баулиды. Сонымен қатар осы шешендік сөздері арқылы отаншылдыққа тәрбиелеуге болады. Қазақ халқының тәрбие жүйесінде жас ұрпақты Отанға, халқына, елге деген сүйіспеншілікке тәрбиелеп, мұны олардың бойына сіңіріп, қалыптастыру жетекші орын алады.

 Халық баласын азамат етіп  шығаруғамерекше мән берген. Азаматтық  халық ұғымында ең алдымен  халықтың мұңын ойлау, Қамбарға  ұқсап алпыс үйлі арғын мен  тоқсан үйлі тобырдың тіршілігі  үшін өмір сүру, яғни өз мүддесіне көпшілік мүддесін бағындыру, Абай айтқандай әкесінің ұлы болмай халықтың ұлы болу. Халық үшін қажет болсын отқа түсіп, оққа ұшу, оның бірлігі мен тірлігіне сызат келтірмеу, халық, ел үшін еңбек ету секілді өлшемдерімен анықталады. Сондықтан да, азаматқа қойылатын талап та жоғары болған: «Ер елі үшін туады, елі үшін өледі». «Ерді намыс, қоянды қамыс өлтіреді», «Жан сақтама, ар сақта», «Ат басына күн туса, ауыздығымен су ішер, ер басына күн туса етігімен су кешер» секілді моральдық-этикалық нормаларды қалыптастырған [34].

Үлкендер жас балалардың аузына түкіргендей етіп өте жас күнінен-ақ балаға осы қасиеттерді егуге тырысқан, мұны басты парызым деп есептеген Тоқсандағы Төле би сәлем бере барған тоғыз жасар Жетеске:

Бір үйдің баласы болма,

Көп үйдің сапасы бол.

Бір елдің атасы болма

Бар елдің данасы бол.

Бір тонның жағасы болма,

Көп қолдың ағасы бол!

Ақты ақ деп бағала,

Қараны қара деп қарала,

Өзегің талса өзен бойын жағала,

Басыңа іс түссе көпшілікті сағала

Өзіңе өзің кәміл бол,

Халқыңа әділ бол,

Жауыңа қатал бол,

Досыңа адал бол!-дейді.

       Халқымыз елі үшін күрескен ерлерін үнемі естен шығармай, жадында сақтай, олардың ерлігі мен үлгісін жырға қосып, ауыздан-ауызға беру арқылы жастардың бойында ұлттық мақтаныш сезімін қалыптастырған.