Саяси көшбасшылық

• көшбасшылық типі бойынша: программист, стратег, орындаушы, дем беруші;
• қызметінің сипаты бойынша: әмбебап, жағдайға қарай әрекет етуші;
• басшылық ету стилі бойынша: демократшыл, авторитарлы, анархиялық;
• кешенді критерий: дем беруші, әмбебап, авторитарлы, орындаушы, жағдайға қарай әрекет етуші, стратег, демократшыл және т.с.с.

     Саясаттанудағы барынша кең тараған билікті алу тәсілі және оның заңды болуы бойынша М.Вебердің деректеріне сәйкес көшбасшылықтың типологиясы саналады.

     М.Вебердің айтуы бойынша лидерліктің типі:

1. Дәстүрлі лидерлер (көсемдер, монархтар);

2. Рационалды-заңды (билікті қолданыстағы бар заңдардың негізінде алады);

3. Харизматикалық (яғни, беделді адамның бойында ғажайып қабілеттердің болуы).

     Саяси көшбасшылық бағанын бірқатар факторлардың негізінде беруге болады:

• жалпы міндетті шешудің барынша ұтымды вариантын табуға деген оның қабілеттілігі;
• таңдап алған жолдың мақсатқа сай екендігіне көпшілікті сендіру және алға қойған мақсатқа қол жеткізу үшін оларды ұйымдастыру;
• жаңа нәрселердің өсуін уақытында байқауға деген оның мүмкіндіктері, қоғамның тезірек даму прогресі мақсатында оларға қолдау беруді қамтамасыз ету.

     Саяси көшбасшылық мәселесі – казіргі саяси психологиядағы маңызды проблемалардың бірі. Көшбасшылық және жетекшілік. Б.Д.Парыгиннің көшбасшылық пен жетекшілік түсініктері туралы әлеуметтік - психологиялық теориясын атап айтуға болады. Көшбасшының саясаттағы орны мен рөлі үлкен. Көшбасшының жеке басының белгілері мен ерекшеліктері саясатқа әсер етеді. Батыстық саяси психологиялық зерттеулер саяси көшбасшылық теориясының негізі топтарын жіктеп, қарастырады. Саяси көшбасшы мінез – құлқына психологиялық талдау жасауға болады. Саяси көшбасшы мен оның командасының ара қатынасының психологиясы өз алдына мәселе. Харизматикалық лидерге сипаттама беру. «Мен» – саяси көшбасшы концепциясын талдау (көшбасшының өзіне-өзі баға беруі немесе оның саяси - әлеуметтік ұстанған бағытындағы қиыншылықтар туралы).

      Көшбасшы  үшін көпшілікпен байланысты жоғалтпау, олардың мүддесін дұрыс сезініп, білу және соған сәйкес әрекет ету маңызды. Қоғамның өзінің саяси көсбасшының таңдауы –айырықша маңызды іс.

 

 

Көшбасшылықтың ерте теориялары

     Шынайы анализдің жоқтығы мен таза бейнеленуі себебінен, көшбасшылық феноменінің зерттелуінің тарих алдысын өткеріп тастайық. Оның саяси-психологиялық анализінің мүмкіндіктерінің негізгі жазба тарихының ең жоғары жетістігі болып табылады. Бірақ Х1Х ғасырдың аяғы – ХХ ғасырдың басына дейін көшбасшылыққа қарастырылған әдіс-тәсілдер тек жинақы, тар бейнелеу сипатта болды. Анализ ХХ ғасырдың жетістігіне айналды. Түрлі теориялар мен теоретиктер толығымен, нақтылап көшбасшылықтың табиғатын түсіндіруге тырысты және осы феноменнің табылуына байланысты факторларды анықтауға тырысты. Жалпыланған түрде осындай теориялардың бірнеше тобын бөлуге болады.

     «Қаhармандар» теориялары және «белгілер» теориялары

     Берілген топ теориялары – ежелгілердің қатарыда. Тек қысқаша олардың бастауларын атап өтейік. Бізге белгілі, көшбасшылықтың саяси-психологиялық белгілерінің көбі мәдениетпен детерминацияланған. Ежелгі мысырлықтар өз патшасына келесі: «құдайға тән белгілерді» жазған аузынан шыққан «биліктік сөздер», «жүректегі түсіністік», «ал оның тілі – әділеттің қоры». Гомердың «Илиадасы», ежелгі гректердің ойынша қажет төрт қасиетті ашты: әділет (Агамемнон), даналық (Нестор), қулық (Одиссей), даңқтылық (Ахилл). Бірақ көшбасшылардың әрекет ету модельдері және көшбасшылық «белгілердің» «жиынтығы» уақыт өтісімен талай рет өзгерген.

     М. Вебер есептеуінше, «саясаткер» үшін үш қасиет шешуші болып табылады: қызуқандылық, жауапкершілік қасиеті және көз қырағылығы. Қызуқандылық – істің мәнісіне бағыт түсінігінде, іске өте берілгендікте. Көз қырағылығы, әсіресе, ішкі тұрақтылыққа ие және шындық әрекеттеріне берілуге салқындылықпен заттар мен істерге, адамдарға қашықтық қажет бар мәселе – бір жанның ішіне ыстық қандылықты да, салқын көз қырағылықты да енгізу».

     Сонымен қатар, «батырлар» және «белгілер» теориялары көшбасшыға қажетті қабілеттер қатарын және жоқтастарын көбейтуде. Белгілі дәрежеде, бұл бұрынғы, бейнелік тәсілдердің инерциясы. Феноменнің ғылыми зерттелуі одан әрі жүргізілді.

     Қоршаған ортаның теориялары

Орта теорияларының негізгі жағдайы келесідей айтады: Көшбасшылық орта функциясы, яғни, белгілі уақыт, орын және жағдайларға соның және жағдайларға, соның ішінде, мәдени де, байланысты. Бұл теория, толығымен адамдардың жеке айырмашылықтарына назар салған жоқ, оларға орта талаптарын жапсырды.Мысалы, Е. С. Богардус бойынша, топтағы көшбасшылық түрі топ табиғаты мен оған шешуге қажетті мәселелерден тұрады.

     В. Е. Хоккинг көшбасшылық – топ көшбасшы ұсынған бағдарламаға сәйкес бағытталып қозғалысы келетін жағдайда ғана көшбасшыға берілетін топ функциясы.

     Х. С. Персое екі гипотеза ұсынды: 

1) Әрбір жағдай көшбасшының өзіне де, оның қабілеттеріне анықтайды

2) Жеке ұлға қабілетінтерін: олар жағдаймен көшбасшылық қасиеттер  деп анықталады, және алдыңғы  көшбасшылық жағдайлармен нәтижесі  болады.

Өз кезінде Дж. Шнейдер таңғалып, англиядағы әскери көшбасшылар соны ел қатысқан әскери қақтығыстар сонына тура пропорционалды болған.

Бұл орта теориясының әділеттілігінің ең жарқын бейнесі болды.Оның бағасы үшін А. Дж. Мэрфидің айтқан сөзін қолданайық: «Жағдай көшбасшыны шақырады, ал ол мәселенің шешілуінің құралына айналады».

     Тұлғалық - жағдайлық теориялар

     Теориялықтардың осы тобы алдыңғы екеуінің қосындысы болып табылады оның шегінде бір сәтте көшбасшының психологиялық үрдісі өтетін жағдайлар да қарастырылады.                     С. М.  Казенің  ойынша  көшбасшылық үш фактормен  өндірілетін тұлғалық қасиеттерімен, жақтастар тобымен және жағдаймен (мысалы, топ шешетін мәселесімен).

     Р. М. Стогдия және С. М. Шартл көшбасшылықты «дәреже», «өзара әрекеттесу», «сана-сезім », «әрекет», яғни, осы терминдер арқылы ұйымдасқан топтың басқа мүшелеріне қарай сипаттары. Осылайша, осы теория шегінде көшбасшылық алдымен адамдардың қатынастары жүйесі ретінде қарастырылады, тұлғаның жекеленген сипаттамаса ретінде қарастырылмайды.

     Х. Герт және С. В. Миллез есептеуінше, көшбасшылық феноменін түсіну үшін көшбасшының белгілері және мақсаттары, оның қоғамдық дәрежесі, жақтастарының мақсаттары, көшбасшылық рөлдің белгілері және институционалдық контекст сияқты факторларға назар аудару қажет.

     Осылайша, осы топтың теориясының түрлі нұсқаларында шектесулер мен қиыншылықтарды жеңуге тырысып, алдыңғы тәсілдерің артықшылығын кеңейтуге тырысты.

     Өзара әрекеттесу - күту теориясы

     Дж. С. Хаманса және Дж. К. Хемфилдтың көзқарастарына сәйкес, көшбасшылық теориясы үш негізгі ауыспалыны қарастыруы керек әрекет, өзара әрекеттесу және көңіл-күйлер. Бұл келесіні меңзейді біріккен әрекетте өзара әрекеттесу мен қатысудың күшеюі топтық талаптарға үлкен нақтылықты енгізуімен байланысты. Осы теориядағы көшбасшы өзара әрекеттесудің бастаушысы болып саналады.

     Мысалы, Р. Стогдиллдың «күтулердің күшеюі» теориясы келесі негіздемеге тірелді: Өзара әрекеттесу үрдісі кезінде топ мүшелерінде, әрбірінің сәйкес ретпен әрекет ететіндігініндегі күтуінің күшеюі байқалады. Тұлға рөлі өзара күтумен сәйкес келсе, негіздемеге тірелді:Өзара әрекеттесу үрдісі кезінде топ мүшелерінде, әрбірінің сәйкес ретпен әрекет ететіндігіндегі күтуінің күшеюі байқалады. Жеке тұлға рөлі өзара күтумен, және егер, оның әрекеттері топ күтуімен сәйкес келсе, онда оған топқа «қатыстырады» көшбасшылық күш – қуат адамның әрекет пен өзара әрекеттесу және күтуді нақтылауына байланысты.

      «Мақсаттық әрекет» (path-goal theory- М. Г. Эванс) теориясына сәйкес, көшбасшымен назардың пайда болуы дәрежесі жақтастарымен болашақ марапаттауды түсінуін анықтайды, ол көшбасшамен құрылымның нақтылануының дәрежесі бағыныштытылармен дәл қандай әрекет марапатталатыны жайлы саналаумен анықталады. Бұған жақын «мативациялық теория» (Р. П. Хау, Б. Т. Басс) көшбасшалықты таптың мүшелерінің мотивациясын өзгерту арқылы топ мүшелерін өзгерту деп түсіндірілді. Ф. Е. Фидлердің есептеуінше, «көшбасшылық әрекет» нақты жағдайдын талаптарына байланысты. Мысалы, «жұмысқа бағытталған көшбасшы қиын жағдайларда нәтижелі болады. (тым жеңіл немесе тым ауыр жұмыс). Көшбасшы болса, «өзараәрекеттесуге» бағытталған, әдетте «орташа», жай сөзбен айтқанда «аралық» мәселерді шешуде нәтижелі.

     «Гуманистік» теориялар

     «Гуманистік» деген атқа ие болған теориялар тобы, іс басына нәтижелі ұйымдастыруды дамытуды қойды. Осы теория өкілдерінің пікірінше адам өз табиғаты бойынша «мотивацияланған» жануар, ал ұйымдастыру өз табиғаиы бойынша әрқашан құрылымды және бақыланады. Көшбасшылықтың негізгі функциясы болып ұйымдастыруды жеке тұлғалардың өздерінің мативациялық күш-қуатын іске асыру және өздерінің қажеттілік терін жүзеге келтіру үшін олардың бостандығын қамтамасыз ету мақсатында жетілдіру болып табылады, бірақ, бір сәттегі ұйымдастырудың мақсатына жетуімен қатар.

       Д. Мак Грегор  ұйымдасқан көшбасшылықтың екі теориясын құрастырды. Біріншіден, бұл Х (икс) теориясы деп аталатын теория, ол жеке тұлғалар әдетте белсенді емес, ұйымның ажеттілігіне қарсы тұрады, және, белсенді емес, ұйымның қажеттілігіне қарсы тұрады, және, осыдан оларды бағыттап, мақсат қою керек. Екіншіден ол Ү (игрек) теориясын ұсынды, бұл адамдар мотивацияға ие және жауапкершілікке тырысады, сондықтан олардың бір сәтте өз мақсаттарн  іске асырсын деп ұйымдастыру және бағыттау қажет  деп саналды.

      С. Аргирис ұйым мен жеке тұлға арасындағы қақтығысқа назар салған. Оның ойынша, ұйым табиғаты мүшелер рөлінің құрылымдалуын және олармен өзінің міндеттерін орындаруын қадағалауды анықтайды. Адам табиғатына алдын ала ұшқыр ойлау және жауапкершіліктің көрінуі арқылы өз-өзін дамыту тән. Нәтижелі көшбасшылық бұны ескертіп  және осы  қасиеттерге тірелуі қажет.

      Р. Ликерт есептеуінше, көшбасшылық - бұл салыстырмалы үрдіс, және көшбасшы бағыныштыларының сенімін ақтап, құндылықтары мен тұлғааралық бейімдеріне назар салуы қажет. Көшбасшы бағыныштыларына ұйымдасқан үрдіс пайдаға бағытталғанын түсіндіріп, айтуы қажет, өйткені, бұл жауапкершілікті және алғыр ойлы шешемді қабылдау үшін бостандықты қамтамасыз етеді.

      Осы теория шегінде, Р. Р. Блойк және Дж. С. Маутен көшбасшылықты сызбалық түрде бейнелей алды: обциссалардың осі бойынша – жеке тұлғаларға мейіріммен қатнасу, ординаталардың осі бойынша – нәтиже туралы қамқорлық. Осы екі коэффициенте жоғары болса, соғырлұм ұйымдағы сенім мен сыйлау қатынастары жақсы дамыған.

      Ал жалпы алғанда, осы теориялардың шартты «гуманисттілігін белгілеп, бұл алдыңғы кейіпкерлерге қарағанда, алға қадам болды.Одан әрі бізге әлі де көшбасшылықтың гуманистік түсіндірмелі не әлі де қайту қажеттілігі туады, бірақ біраз кештеу.

 

      Ауысу теориясы

     Осы теорияның өкілдері (Дж. С. Хоманс, Дж. С. Марч,         Х. А. Сайман. Х. Х. Келли, және т.б.) қоғамдық  қатынастар ерекше формалы ауысуды бенелейді. Деген тұжырымнан шыққан, мұның үрдісі кезінде топ мүшелері белгілі үлесін қосып, кейбір «табысын» алады. Өзара әрекеттесу барлық қатысушылар осындай ауысуды немесе ауыстыруды өзарапайдалы деп санағанша, жалғаса береді.            Т. О. Джакобс  алмастыру теориясының  өз нұсқасын құрастырды: топ көшбасшыға дәрежемен  сыйластықты береді,ал есесіне, оның мақсатқа жетуінің ерекше қабілеттеріне алмастырады. Алмастыру үрдісі күрделі ұйымдастырылған, ол құрамына «нешелеу» және «күрделі» төлемдердің көрп деген жүйелерін кірістіріледі.

Теорияларының берілген торбы, әрине, өте-мөте рационалисті бола тұра, әдетте, көшбасшылық феноменнің тек бір жағын бенелейді. Бірақ, оның қазіргі саяси психологиядағы әсері өте маңызды, кеңірек алғанда, рационалды психологияға жалпы алғанда. Жалпылап айтқанда, көшбасшылық феноменін зерттеудің барлық тарихы екі күшті-тәсілдің билеуіне әкелді: рационалместтік, және гуманисттік. Соңғысы берілген феноменнің тұлғалық-психологиялық тамырларына тереңдетілген зерттеуді тірек қылды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Саяси көшбасшылық түрлері

     Қазіргі ғылымда көшбасшылықтың типалогиясының кейбіреулерін құрастыруға және кейбір типтерін бөлуге көп деген мүмкіндіктер бар. Алғашында ХХ ғасырдың бірінші жартысының типалогияларының қысқаша қарастырайық, өйткені дәл солар қазіргі көсбасшылар болсын, көсбасшылық стильдедері үшін де негіз қалап, жалпы алғанда, көшбасшылық фенаменінің де негізін құрады, ал сосын саяси-психологиялық типалогияларға тоқталайық.

     Е. С. Богордус ең алғашқы болып келесі типтерді бөлді:

1) автократиялық (күшті ұйымда);

2) демократиялық (топ мүдделерін таныстыратын өкіл);

3) орындаушылық (кейбір жұмысты атқаруға шамасы келетін;