Қазақстанда кәсіпорындардың іскерлік белсенділігін шектейтін факторлар

Кез келген қоғамның шаруашылық механизмін қалыптастырудың методологиялық негізі болып экономикалық мүдделер жүйесі табылады. Бұл жүйені іске асыру тұрақты экономикалық тепе теңдіктің қажетті шартыболып және тиімді қызмет етуші шаруашылық механизмінің негізгі мақсаты болып табылады. Ф. Энгельс әрбір қоғамның экономикалық қатынастары ең біріншіден мүдделер ретінде көрінеді деп есептеген. [15, 271 б.]

Экономикалық әдебиеттерде экономикалық мүдделер табиғатына әртүрлі  ойлар айтылады.

Кейбір авторлар экономикалық мүдделері экономикалық жағдайлармен шарттастырылғын субъективті құбылысты бейнелейтін (сананың жағдайы, ойлар мен көңілімен бағыты, (состояние сознания, направление мыслей и внимания)) категория ретінде қарастырады. [16, 44 б.]

Басқа авторлар мүдделері  тікелей өндірістік қатынастарды бейнелейтін, объективті шарттастырылған категория деп санайды, кейбір авторлар материалдық мүдделер адамның санасымен байланысты емес деп есептейді. [17, 236 б.]

Тағы басқа авторлар мүдделері объективті мазмұн мен  субъективті форманың бірлігі деп қарастырады.

Кез келген экономикалық модельдің мақсаты-қоғамның өсіп келе жатқан қажеттіліктерін қанағаттандыру. Сәйкесінше, экономикалық мүдделері тиімді басқару тиісті мемлекеттік реттеудің механизмін қалыптастырады, оған осы мүдделері белсенді түрде жүзеге асыруға анағұрлым жоғары ықпал ететін тиімді салық саясаты жатады.

Кез келген экономикалық модельдегі қоғамдық мүдделер өзара  байланысты, өзара шарттастырлған, өзара тәуелді және қарма қайшылықта болады. Бұл нақты мазмұны қалыптасқан әлеуметтік экономикалық жағдайларға тәуелді болатын экономикалық мүдделерінің бірыңғай жүйесінің бар екендігін дәлелдейді. Экономикалық мүдделердің қарама қайшылығы мүдделердің келісімі механизмін үнемі іздеу және жеңартуды, тұрақты экономикалық өсудің қажетті шарты ретінде экономикалық тепе теңдікті қамтамасз ету мақсатында, туындайды қарама қайшылықтарды келісіммен шешуді білдіреді.

Экономикалық мүдделер жүйесі біріңғай, бірақ мазмұны бойынша  біртекті емес. Қарама қайшалықтардың шешілімі салықтық реттеу әдістерімен  мүмкін болатын экономикалық мүдделердің  тобын қарастыруға болады:

1. Кәсіпорын меншік иесі мен жалдамалы жұмысшы мүдделері.
2. Кәсіпорын меншік иесінің мүддесі.
3. Жалдамалы жұмысшы мүддесі.
4. Әртүрлі шаруашылық жүргізуші субъектілердің мүдделері.
5. Мемлекет пен шаруашылық жүргізуші субъектілердің мүдделері.
6. Кәсіпорын меншік иесі мен жалдамалы жұмысшы мүдделерінің үйлесімі.   

Экономикалық мүдделердің негізгі жүйе қалыптастырушы факторлары болып табылады. Ал олардың арасындағы қарама қайшылықтарды шешу тұрақты экономикалық тепе теңдіктің қажетті шартты болып табылады. Меншік иесі де, жалдамалы жұмысшы да өндірістің кеңеюі, оның айдалылығының артуына , еңбек өнімділігінің артуына мүдделі. Пайданың өсуі өндірістің тиімді болуының нәтижесі ретінде шаруашылық жүгізудің екі субъектісінің де мүдделеріне жауап береді.

Кәсіпорын меншік иесі мен  жалдамалы жұмыскер арасындағы қарама-қайшылықтарды шешу тұрақты экономикалық дамудың қажетті шарты болып табылады.

Қарама-қайшылықтар қосылған құнды бөлу кезінде пайда болады. Яғни оның қандай бөлігі капитал иесінің  иелігінде қалады, қандай бөліктері  дивиденттер төлеу мен еңбекақы қорына кететінің анықтау кезеніңде қайшылықтар туындайды. Кәсіпкерлермен жалдамалы жұмыскерлердің арасында экономикалық мүдделері бойынша қайшылықтар шешуге олардын арасында қосымша өнімді тиімді бөлу нәтижесінде қол жеткізуге болады. Бірақ өзін-өзі реттейтін нарықтық механизмдер арқылы меншік иесі мен жалдамалы  жұмыскердің мүдделерін мемлекеттік араласуынсыз шешуге қол жеткізу қиын. Салық бағасын кеңейту үшін мемлекет ұдайы ұлғаймалы өндірісті ынталандыру керек, ол болса өз кезегінде кәсіпкердің меншік иесі де, жұмус күшінің де мүдделерін сақтауды білдіреді. Мұндай салықтық құралдарға прогрессивті салық салуды, жалақының салық салынбайтын ең төменгі көлемін, әр түрлі салықтық жеңілдіктерді жатқызуға болады.

Кәсіпорын меншік иесінің  мүдделері де қарама-қайшы да біркелкі емес.

Ұдайы ұлғаймалы өндірістің қажеттілігі алынатын пайданың көп бөлігін экономикалық қызметі ары қарайғы инвестициялайға бағыттауды талап етеді. Кәсіпкердің кәсіпкерлікке деген мықты ішкі стимулдарын қарастыратын оның жеке мүдделері алынатын табыстардың көп бөлігін және қажеттіліктерді жұмсатқызады. Пайданың инвестициялауға кететін бөлігімен жеке пайдалануға кететін бөлігінің арасындағы қатынас көптеген факторларға тәуелді. Оған кәсіпкерліктің даму үшін қалыптасқан әлеуметтік-экономикалық жағдайлар ғана емес, сондай-ақ меншік иесінің материалдық жағдайы, оның іскерлік белсенділігінің психологиялық мотивтері жатады. Пайдаға жеңілдетілген салық салу, жеке тұлғалардың табысына салықтың прогрессивті шкаласы, мүлікке салатын салық механизмдері арқылы салықты реттеу жеке тұтыну мен қорлануға жұмсалатын пайданың оптималды арақатынасын таңдауға мүмкіндік береді. 

Өзінің мазмұны жағынан  жалдамалы жұмысшының да мүддесі  бірыңғай емес. Жұмысшының экономикалық мүдделерінің қайшылығы табыстың тұтыну мен жинақтау кететін арақатынасындағы мәселеге байланысты. Ағымдық тұтынуға кететін табыстар халықтың төлем қабілеті бар сұранысын қалыптастырады, осылайша өнімділіктің дамуына да әсер етеді. Жекетұлғалардың жеке салымдары өндірісті дамытуды инвестициялаудың маңызды көзі болып табылады. Қазақстанда бұл процесс орташа табыс көлемінің төмен болуымен, экономикалық тұрақсыздарға байланысты тежелуде. Жұмысбастылық пен еңбекақы төңірегінде мемлекеттік тиімді саясат, жеке салымдарды қорғайтын мемлекеттік саясат, салымдар мен құнды қағаздар бойынша табыстарға салық салудан бас тарту, табыс салығының прогрессивтілігі жинақтардың өсуіне оң әсер етеді. Әртүрлі шаруашылық жүргізуші субъектілердің экономикалық мүдделері де қарама қайшы.

Нарық жағдайларында  кезкелген шаруашылық қызметінің негізгі  мақсаты пайданы мүмкіндігінше көп алу. Осы мақсатқа жету үшін шаруашылық субъектілері ресурстар алу, тауарларды сатудың анағұрлым жақсы жағдайлары үшін өзара бәсекелестік күреске түседі. Әр түрлі бағыттағы экономикалық мүдделердің тоғысуы нарықтық шаруашылықтың қалыпты қызметін бұзады. Мүдделердің шешілмеуі экономика үшін экономикалық дағдарыс туғызуы мүмкін. Антициклдық бағыттағы салықтық жеңілдіктері . Салық салудың үш деңгейлік жүйесі шаруашылық жүргізуші субъектілердің экономикалық мүдделерін экономикалық қызметтің құрылымдық, салалық және аймақтық теңестіреді.

Мемлекет және шаруашылық жүргізуші субъектілердің шаруашылық мүдделері өзара байланыста болады. Бірақ барлық кезде сәйкес келе бермейді. Мемлекеттің қоғамдық мүдделері  жүзеге асыруға бағытталған әлеуметтік-экономикалық сасаты жүзеге асыру үшін , өзіне қажетті ақша қаражат көлеміболу керек, ал ол өз кезгінде салық салудың жоғары деңгейін талап етеді.

Кәсіпкер болса, керісінше  оның пайдасын шығындарын көтеріп, пайдасын төмендететін салықтардың төмендеуіне мүдделі. Мемлекеттік бюджет арқылы қайта бөлінетін қайта жасалған құнмен шаруашылық жүргізуші субъектінің иелігінде қалатын қүнның арасында оптималды (тиімді) арақатынастың болмауы әлеуметтік-экономикалық дамуының мемлееттік бағдарламаның орындалмауы немесе кәсіпкерлердің экономикалық стимулдарының төмендеуіне әкеледі, тиісінше ол, іскерлік белсенділікті де төмендетеді.

Салықтық жүктеменің шекті көлемін анықтау арқылы салықтық реттеу бұл мәселеде компромистік шешім табуға ықпал етеді.

Осылайша, қазіргі экономикалық мүдделер жүйесі бірыңғай (единый) әрі қарама-қайшы. Экономикалық мүдделердің өзінің шыңына жеткен қарама-қайшылығы жүйенің біртұтастығын бұзуы мүмкін, шаруашылық субъектілерінің арасындағы экономикалық байланыстардың бұзылуына, меншік иесі мен жалдамалы жұмысшылардың арасында қақтығыстарға, жоғары ақы төленетін жұмыскерлер категориялары арасында қайшылықтар өрлеуіне әкеп соғады.

Тиімді салықтық реттеу экономикалық мүдделердің әр түрлі  топтарының арасында туындайтын қайшылықтарын  шешу механизміне бағытталуы керек. Экономикалық мүдделердің теңгерімділігіне салықтық реттеудің тиімді әсер етуінің механизмін жасау үшін тиімді салық салу критериін (өлшем»н) таңдау керек.

Көптеген зерттеушілердің  мәліметтері бойынша ұйымның  шаруашылық қызметіне салықтық әсер ету теріс фактор ретінде қарастырылып, бірінші орынға қойылған.

Д.А. Алексанкин осы процесті зерттеуді негізге ала отырып, келесідей қорытынды жасады:

Салықтарды ұлттық экономикада, оның жекелеген секторлыры арасында шаруашылық субъектілердің пайдасын ұлттық алудың үлесін өзгерту арқылы іскерлік белсенділікті мемлекеттік реттеудің құралы ретінде анықтауға болады.

Мемлекеттік саясаттың  негізгі мақсаты – экономикалық өсу темпін жеделдету жағдайында салық жүйесін реформалау іскерлік белсенділікті ең біріншіден кәсіпорыннан алынатын пайда үлесін төмендету арқылы көтеруге бағытталуы керек. Сандық өсумен қатар сапалық өсу де маңызды болғандықтан, әсерді эконмиканың әр секторлары мен салаларына бөліп қарастыру керек (дифферецировать). [18, 42 б.]

Ресей экономистері В.П. Позняков пен А.Л. Журавлев кәсіпкерлердің іскерлік белсенділігін динамикасын кезең бойынша зерттеулерін талдай келе (1992-2001 жж.) жергілікті жерлерде салық салуды реттейтін заңдардың бірыңғай еместігін тапқан, бұл өз кезегінде шаруашылық субъектілері мен мемлекет арасында қайшылықтың туындауына және іскерлік белсенділік деңгейінің төмендеп көлеңкелі экономиканың дамуына әкеледі дейді.

Көптеген ғалымдар қазіргі  таңда кәсіпкерліктің дамуына кедергі  келтіретін шектен тыс салықтар бекітілген деп атап көрсетеді. Салықтық құжаттамаларды дайындауға көп уақыт кетеді, өйткені әртүрлі деңгейдегі салықтардың әр түрлері бойынша жекелеген қағаздар дайындайды. Мұның бәрі кәсіпкерлік қызметті көлеңкелі секторға итермеледі.

Кәсіпкерлік қызметті реттеуде салықтар екі жақты троль атқарады. Біріншіден, салықтар мемлекеттің жасалған құнның бөлігін өзіне иеленудің әдісі болып табылады және мәжбүрлеу сипатына ие. Мемлекет қосылған құнның маңызды бөлігін салықтар арқылы өз қолына шғырландыра отырып кәсіпкерлік орта мен инфрақұрылымды қалыптастыру үшін экономикалық шараларға шығындарды көптеп жарата алады.

Мемлекеттің іскерлік белсенділік  пен кәсіпкерлік қызметі реттеу мүмкіндіктері өсуде. Екіншіден, салықтар бүкіл халық шаруашылығы масштабында  кәсіпкерлікті дамытуда реттеудің ең маңызды құралы болып табылады. Салықтар формасында алынатын қосылған құнды бөлудің мәжбүрлеу әдісі мемлекетке кәсіпкердің экономикалық мүдделеріне әсер ету үшін олардан бөлінетін құнның бір бөлігін тікелей алуға мүмкіндік береді. Салықтардың түрлерін, салық салу субъектілері мен объектілерін, салық базасын, салық ставкасын, жеңілдіктер мен санкцияларды белгілей отырып, салық салу талаптарын өзгерте отырып мемлекет іскерлік белсенділікті бір бағытта ынталандырды, ал басқа бағыттарда тежейді.

Батыстық экономикалық теорисында салықтық жүктеменің өзгерісінің шаруашылық субъектілері мен олардың іскерлік белсенділігіне әсерін зерттеуде мол тәжірибе бар. Біздің экономикада бұл тәжірибелерді қолдану деңгейі белгілі бір бағалауды талап етеді.

20-шы ғасырдың екінші жартысында американ экономисі А. Лаффер кәсіпорынның салықтық жүктемесі мен мемлекет табысы арасындағы байланысты  сипаттайтын заңдылықты ашқан болатын.

Әртүрлі елдердің статистикалық  мәліметтерін жинақтай келе ол, салық  ставкаларының төмедеуі өндірістің өсуі мен іскерлік белсенділікті ынталандарады, яғни, салық салу базасын да кеңейтедідеген қорытынды жасаған. Анағұрлым төмен ставка болса мемлекет кірісі көбірек болады, өйткені жоғары салықтар өндірісі қысады, кәсіпорынды айналым қаражаттары мен инвестициядан шетейді. Бұл заңдылық Лаффер қисығында көрсетіледі. Қисықтың негізге идеясы шекті салық ставкалар жоғары болған сайын индивидумдардың салықтан жалтаруға деген ынталары күшейе береді. Адамдар салықтар төлеу үшін жұмыс жасамайды.

Егер кәсіпкер пайда алу перспективасын көрмесе немесе нарықтың табысты қызмет етуі жоғары әрі прогрессивті салықтар түрінде дисркриминацияға, ұшыраса онда экономикалық белсенділік төмендей береді. Және кәсіпкерді өндіріске тарту бекер болады, яғни Лаффердің ойынша, шаруашылық субънектілердің мүдделі болуы гүлденген экономика үшін қозғаушы күш болып табылады.

 

 

 

 L

 

 

А

 

В

 

 

0 0                         50                             75 100

 

Салық ставкасы, %

 

Сурет 1 Салықтар ауырпалығы бойынша Лаффер қисығы

 

А. Лаффер зерттеуі бойынша  салық жүктемесінің 100 %-ға дейін  өсуіне қарай салықтық түсімдер бастапқыда нөлден белгілі бір деңгейіне  дейін өседі, одан кейін күрт төмендейді. 100 пайызда салықтық түсімдер нөлге теңейеді, өйткені ол конфескациялық сияқты сипатқа ие болад және төлеушілердің қандай да болмасын өндірістік қызметін тоқтадады. [19, 302 б.] Мұндай жағдайға жол берілмеу керектігін классикалық мектеп өкілдері А. Смит және  Д. Рикардо да айтып кеткен. Лоар салықтар олардың төлеудің көзі ретінде капиталды қарастырмауы (затрагивать) керек, мқндай жағдайда қарапайым ұдайы өндіріс те мүмкін болмай қалады деген. Н.И. Тургенев салықтарды алудың жалпы ережесі деп «салықтар табыстан, оның ішінде таза табыстан алынуы керек, өйткені мемлекет табыстарының көздері сарқылмауы керек».  [20, 141 б.]

Салық жүктемесінің белгілі  бір деңгейінен кейін салықтық түсімдер төмендейді, өйткені салықтардың анағұрлым жоғары ставкалары шаруашылық субъектілерінің іскерлік белсенділігін тежейді. Сәйкесінше салық базасы (макродеңгейде  жиынтық өнім немесе ұлттық табыс) қысқарады, және ол салық ставкаларының өсуіне қарғанда жылдам қарқынмен қысқарады. Егер экономика ставканың оптималды деңгейінен жоғары тұрса, салық ставкаларының төмендеуі мемлекетке де, салық төлеушілерге де тиімді болатыны айқын, яғни шаруашылық субъектілерінің пайдасы мен іскерлік белсенділігінің өсуіне қарай бюджет түсімдері де өседі. Осылайша, Лаффер төмен салық ставкалары жұмысқа деген ынтаны туғызады деген тұжырымға келеді. Жоғарыда айтылған мәселелердің нәтижесінде салық салу процесінің екі жағы да ұтады: мемлекет бюджет түсімдерінің өсуі арқылы, ал өндірушілер пайданың өскендігінен ұтады.