Салықтар

Жеке тұлғалардың мүліктік табысына тек қана активтің келесі түрлерінің құндарының инфляцияға  байланысты түзетуді есепке ала отырып өткізуден тускен құнның өсімі жатады: салық төлеушінің тұрақты тұратын жері болып табылмайтын, жылжымайтын мүліктің, бағалы қағаздардың, заңды тұлғаларға және  басқа материалдық емес активтерге қатысу үлесінен; шетелдік валютадан; асыл тастар және асыл металдар бар басқа да бұйымдардан, өнер туындылары мен антиквариаттардан. Жеке тұлғалардың салық төлейтін табыстарының құрамы салық кодексінде қаралады.

Табыс салығының мөлшерін ай сайын бір қалыпты ұстау  үшін салық  салынатын табыстың есепті сомасы мен одан ұсталатын табыс салығының сомасы есептелетін айлардың санын білдіретін сан мәні бар бірлікке 12 санының қатынасын көрсететінқайта есептеу көрсеткіші белгіленген. Мердігерлік шарт бойынша жұмыс істейтін тұлғаларға төленетін төлем, сондай-ақ бір жолғы төлем түрінде берілетін басқа да басқа да төлемдерден салық ұстау кезінде бұл есептеу көрсеткіші қолданылмайды. Жеке тұлғалардан табыс салығы ұсталған уақытта:

Д-т: «Қызметкерлермен еңбекақы бойынша есеп айырысу» шоты;

К-т: «бюджетке төленетін  басқадай салықтар, алымдар және міндетті төлемдер» шоты түріндегі бухгалтерлік жазуы жазылады.

«Акциздік салықтар»

Акциздік (жанама) салық дегеніміз – сатылатын тауардың бағасынақосылатын, сатып алушы төлейтін салық болып табылады. Акциздік салық салынатын тауарларға Қазақстан Республикасының аумағында шығарылатын немесе Қазақстан Республикасының аумағына импортталған тауар, яғни спирттің барлық түрлері, темекі өнімдері, құрамында темекісі бар басқа да өнімдер және күнделікті қолданылмайтын басқа да бұйымдар жатады.

Қазақстан Республикасы аумағында акцизделуге жататын  тауарларды өндіретін немесе акциздеуге тиісті тауарларды импорттайтын немесе Қазақстан Республикасы аумағында (акциздеуге) ойын бизнесін жүзеге асыратын барлық заңды тұлғалар акциз салығын  төлеушілер болып табылады. Кәсіпорындарда акциз салығы есептегенде:

Д-т: «Алынуға тиісті борыштар» деп аталатын шоты;

К-т: «Акциз салығы»  деп аталатын шоты түріндегі бухгалтерлік жазуы жазылады.

Кәсіпорындар  мен ұйымдар бұл жоғарыда айтылған салықтардан басқа да өзінің меншігіндегі жерге, көлік құралына және мүлкіне  заңда бекітілген мөошерде салық төлеп тұруы тиіс. Салықтардың бұл түрлері есептелген уақытта кәсіпорынның бухгалтериясында:

Д-т: «Жалпы эәне әкімшілік шығындар» деп аталатын шоты;

К-т: «Жер салығы»;

«Көлік құралына салық»;

«Мүлікке салық» деп аталатын оттар түрінде екі  жақты жазуы жазылады.

Сондай-ақ «Бюджетке  төленетін басқадай салықтар мен  алымдар» шотында Қазақстан Республикасы заңдарында қаралған басқадай салықтар, алымдар мен міндетті төлемдер есептеледі. Бұл айтылғандардың қатарына:

• Шығарылған бағалы қағаздарды тіркеу алымы;
• Жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері мен салығы және тағы да басқалар жатады.

Салықтардың, алымдар  мен міндетті төлемдердің түрлері, мөлшері және олардың төлеу тәртібі Қазақстан Республикасы заңдарында қаралады. «Бюджетпен басқадай есеп айырысу» шотының кредитіне тиісті шығындар есептелетін шоттардың дебитінен еспетелген салық, алымдар мен міндетті төлемдер сомасы, ал бұл шоттың дебитіне тиісті төлем төленген шоттардың кредитінен төленген сомалар жазылады.

№	Операциялар мазмұны		Д-т	К-т	Тип
1	2		3	4	5
1	Заңды ұйымдарданбюджетке алынатын корпоративтік табыс салығы сомасына		7710	3110	ІІІ
2	Ұйымның есеп саясатының өзгеруіне немесе кеткен кемшіліктерді  түзетуге байланысты, бөлінбеген табыстың бастапқы қалдығын реттеуге жататын салық сомасының - Ұлғаюына - Азаюына		5430 3110	3110 5430	ІІІ ІІ
3	Төтенше жағдайларға  және тоқтатылған операцияларға  байланысты табыстар (зияндар) салығының  сомасы		6410	3110	ІІ
4	Төтенше жағдайларға және тоқтатылған операциялардың салдарынан шеккен зиянға байланысты, өзгерген салық сомасына		3110	6410	ІІ
5	Заңды ұйымдардың бюджетке нақты аударған корпоративтік табыс  салығы сомасы		3110	1030	IV
6	Ағымдағы кезеңде пайда  болған немесе жойып жіберудің нәтижесінде уақытша айырмашылық (бухгалтерлік есеп пен салық есебінің талаптарының айырмашылығының нәтижесінде болған) алдағы уақытта төлеуге тиісті салық		7710	4310	III
7	632 – «Кейінге қалдырылған  табыс салығы»деп аталатын шотқа  түзетілер енгізуге байланысты:  -салық мөлшерін ұлғайтуға; -салық мөлшерін азайтуға.		7710 4310	4310 7710	III
8	Пайда болған немесе жойып  жіберудің нәтижесінде кездескен  уақытша айырма салық сомасына: -бюджетке төлеуге; -зиянды жабу нәтижесінде есептелген		4310 4310	3110 7710	II   III
9	Активтерді қайта бағалауға  байланысты салық сомасының үстеме өсімі, салық есебіндегі қайта бағалау  үстеме  өсімінен  жоғары болған кезде		5320	4310	II
10	Салық есебіндегі қайта  бағалау үстеме өсімінің, бухгалтерлік есептегі қайта бағалау үстеме өсімінен жоғары болған кезде		4310	5320	II
11	Сатып алушыларға және тапсырыс берушілерге сатылған өнім (жұмыс  қызмет) үшін талап етілген шот  бойынша қосылған құн салығының  сомасына		1210	3130	III
12	Орын толтырылатын қосылған құн салығы сомасы мен есептелген қосылған құн салығы сомасының өзара жабылуына		3130	1420	IV
13	Бюджетке аударылған қосылған құн салығы сомасына		3130	1030	III
14	Жеке тұлғарарға есептелген табыс салық сомасына		3430	3120	II
15	Серіктестіктерге қатысушылардың девиденттері мен табыстарынан, олардың үлестеріне қарай, төленетін көздерінен ұсталуға тиісті, есептелген салық сомасына		3031,3032,4170	3120	II
16	Жеке тұлғалардың еңбекақысынан  ұсталған табыс салығы сомасының  бюджетке аударылғаны		3120	1030	IV
17	Бюджетке артық аударылған салық сомасының қайтарылуы		1030	3110-3120	III
18	Есептелген әлеуметтік салық сомасы		7210	3150	III
19	Есептелген әлеуметтік салық сомасы бюджетке есеп айырысу  шотынан аударылды		3150	1030	IV
20	Есептелген акциз салық  сомасы		2110	3140	III
21	Есептелген акциз салығының салығының сомасы бюджетке есеп айырысу шотынан аударылды		3140	1030	III
22	Есептелген жер салығы сомасы		7210	3160	IV
23	Есептелген жер салығы сомасы бюджетке есеп айырысу шотынан  аударылды		3160	1030	IV
24	Есептелген мүлік салығы сомасы		7210	3180	III
25	Есептелген мүлік салығы сомасы бюджетке есеп айырысу шотынан  аударылды		3180	1030	IV
26	Есептелген көлік құралдарына  салық сомасы		7210	3170	III
27	Есептелген көлік құралдары  салығы сомасы бюджетке есеп айырысу  шотынан аударылды		3170	1030	IV

 

3. Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің алашақ (кредиторлық) қарыздарының есебі

Еншілес (тәуелді) серіктестіктерге кредиторлық қарыздардың  есебі «Еншілес серіктестіктеріндің  алашағы» және «Бірлесіп бақыланатын  заңдытұлғалардың алашағы» деп аталатын синтетикалық шоттардажүргізіледі. Бұл шоттар пассивті, күрделі шоттар болып табылады. Талдамалық есеп әрбір еншілес серіктестіктерге сәйкес корреспонденциялаушы шоттар бойынша машинограммада немесе тізімдемеде жүргізіледі. Ірі кәсіпорындардың талдамалық шоттарында дебиторлармен және кредиторлармен есеп айырысушылардың талдамалық есебінің карточкалары пайдаланады.

Еншілес кәсіпорыннан бас кәсіпорынның алған материалдары мен сатып алынған тауарларына  мына түрдегі бухгалтерлік жазу жазылады:

Д-т: «Материалдар»  шоты;

К-т: «Еншілес серіктестіктердің алашағы»;

«Тәуелді серіктестіктердің  алашағы» немесе «Бірлесіп бақыланатын  заңды тұлғалардың алашағы» шоттарының тиістілері.

Ал еншілес  кәсіпорыннан бас кәс3іпорынның  алған дайын өнімдері, негізгі  құралдары және материалдық емес активтеріне бас кәсіпорынның бухгалтерлік есебінде:

Д-т: «Материалдық емес активтер»;

«Негізгі құралдар»  және тағы да басқа шоттар;

К-т: «Еншілес серіктестіктердің  алашағы»;

«Тәуелді серіктестіктердің  алашағы» немесе «Бірлесіп бақыланатын  заңды тұлғалардың  алашағы» деп аталатын  шоттардың тиістілері түріндегі екі жақты жазуы жазылады.

Еншілес (тәуелді) кәсіпорынға  бас кәсіпорынның өтеген қарызына:

Д-т: «Еншілес  серіктестіктердің алашағы»;

«Тәуелді серіктестіктердің  алашағы» немесе «Бірлесіп бақыланатын  заңды тұлғалардың алашағы» деп аталатын  шоттардың тиістісі;

К-т: «Ақшалар»  деп аталатын шоты түріндегі бухгалтерлік жазу жазылады.

Бас кәсіпорын  мен еншілес серіктестіктер  арасындағы есеп айырысуларды салыстырып, тексеру  актілері  негізінде дебиотрлық қарыз сомаларымен жабдықталуын мына түрдегі бухгалтерлік жазу жазылады:

Д-т: «Еншілес серіктестіктердің  алашағы», «Тәуелді серіктестіктердің  алашағы» және  «Бірлесіп бақыланатын  заңды тұлғалардың алашағы» деп  аталатын шоттардың тиістілері,

К-т: «Еншілес серіктестіктердің берешегі», «Тәуелді серіктестіктердің берешегі» және «Бірлесіп бақыланатын  заңды тұлғалардың берешегі» деп аталатын шоттардың тиістілері. «Еншілес серіктестіктердің алашағы», «Тәуелді серіктестіктердің алашағы» және «Бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың  берешегі» деп аталатын шоттардың тиістілері.

№	Операциялар мазмұны	Д-т	К-т	Тип
1	2	3	4	5
1	Еншілес серіктестіктермен, бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардан  келіп түскен ақшаларын, айналымнан тыс активтерді, тауарлық-материалдық  қорларды кіріске алуы сатып алу құнына; қосылған құн салық сомасына	2730 2412,2523,2524 1310-1317 1030-1050 1010,1030,1420	3320-3330 3320-3330	III III
2	Еншілес серіктестіктердің  және бірлесіп бақыланатын заңды  тұлғалардың кәсіпорынның цехтарының, ғимараттарын жөндеу бойынша қызмет етуіне: қызмет сомасына; қосылған құн салық сомасына.	8044,7440 1420	3320-3330 3320-3330	III III
3	кәсіпорынның бұрынырақта  алынған банк мекемелерінің алдындағы  несие қарызын, еншілес серіктестіктермен  бірлесіп бақыланатын тұлғалардың  өтелуі	4010	3320-3330	III
4	кәсіпорынның  жабдықтаушылар мен мердігерлердің алдындағы қарызын, еншілес серіктестіктермен  бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың  өтелуі	3110	3320-3330	II
5	Кәсіпорынның  еншілес серіктестіктер мен бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалар алдындағы қарызы есеп айырысу шотынан, кассадан өтелінді	3320-3330	1030,1010	IV
6	Кәсіпорын еншілес  серіктестіктерімен бірлесіп бақыланатын  заңды тұлғалар алдындағы қарыздарын дайын өнім беру жолымен өтеді	3320-3330	6010	II
7	Кәсіпорын еншілес  серіктестіктермен бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалар алдындағы қарызын материалды есеп активтерді беру жолымен өтеді	3320-3330	6210	II
8	Салыстыру актісіне сәйкес, еншілес серіктестіктермен  бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың  берешек қарыздарын, олардың несиелік қарыздарының есебінен жабу.	3320-3330	2120-2130	IV

 

 «Еншілес серіктестіктердің алашағы», «Тәуелді серіктестіктердің алашағы» және «Бірлесіп  бақыланатын заңды тұлғалардың алашағы» деп аталатын шоттарда талдамалық есеп жеке серіктестіктер бойынша жүргізіледі.

 

4. Алынған аванстар бойынша есеп айырысу есебі.

Басқа заңды  немесе жеке тұлғаларға сатылатын тауарлар немесе көрсетілетін қызметкер үшін алдын-ала алынған аванс сомалары бойынша есеп айырысу есебі «Тауарлы-материалдық  қорларды қою үшін алынған аванстар»  және «Жұмыстарды орындау және қызмет көрсету үшін алынған аванстар» деп аталатын шоттардаесептеледі.

Осы аталған операцияларға  сәйкес кәсіпорынның алынған аванс  сомасына:

Д-т: «Ақшалар» шоты.

К-т: «Тауарлы-материалдық  қорларды қою үшін алынған аванстар»  немесе «Жұмыстарды орындау және қызмет көрсету үшін алынған аванстар» деп аталатын шоттарының тиістілері түрінде екі жақты жазу жазылады.

Ал сатып алушыларға  босатылған тауарлар , көрсетілген  қызметтер құнынан алдын  ала  алынған аванстар сомасы шегерілгенде:

Д-т: «Тауарлық-материалдық  қорларды қою үшін алынған аванстар»  немесе  «Жұмыстарды орындау және қызмет көрсету үшін алынған аванстар»  деп аталатын шоттарының тиістілері;

К-т: «Сатп алушылар мен  тапсырыс берушілердің берешегі» немесе «Еншілем серіктестіктердің дебиторлық борышы» деп аталатын шоттардың тиістілері түрінде бухгалтерлік жазу жазылады.

Егер алынған аванс  сомасының толық толық пайдаланылмағаннан қалған бөлігі тапсырыс берушілерге, сатып  алушы заңды немесе жеке тұлғаларға қайтарылғанда:

Д-т: «Тауарлық-материалдық қорларды қою үшін алынған аванстар»  немесе  «Жұмыстарды орындау және қызмет көрсету үшін алынған аванстар» деп аталатын шоттарының тиістілері;

К-т: «Ақшалар» деп аталатын  шоты түрінде  бухгалтерлік жазуы  жазылады.

Кәсіпорынның  алған аванстарының талдамалық есебі  әрбір аванс берген ұйым бойынша  бөлек жүргізіледі.

 

№	Операциялар мазмұны		Дебиттелеін шот	Кредиттелетін шот	Тип
1	2		3	4	5
1	Сатылатын тауарлы-материалдық  қорлар немее көрсетілетін қызметтер  үшін  алдын ала аванс ретінде алынған сомаларға		1050,1040,1010,1020	3510	III
2	Сатып алушы  немесе тапсырыс беруші тұлғаның қарыз  сомасы алдын аа алынған аванстар сомасынан шегеріледі		3510	1210	IV
3	Сатып алушы  немесе тапсырыс беруші тұлғалардын  аванс ретінде алынған соманың пайдаланылмаған бөлігі қайтарылғанда		3510	1010,1040,1050	IV