Рим құқығының ұғымы мен негізгі белгілері

Cum manu mariti некесі тұсында  әйелі күйеуінің билігінің астына  оның балаларымен бірдей негіздерде  өтті. Ол filiae loco қызының жағдайында  болды. Алғашында күйеуінің билігі  шексіз болды, шаруашылық өмірдің  даму жағдайында және оның  жалпы мәдени даму негізінде  күйеуінің билігі белгілі шеңберде  шектелді, мысалы, өлтіру құқығы, құлдыққа  сатуға т.с.с. жойылды, дегенмен күйеуінің  басшылық ету принципі мен  әйелінің оған бағынуы cum manu некелерінің  тәжірибесі болып тұрған уақыт  бойы жүргізіледі.

Sine manu некесі тұсында әйелі  өз әкесінің билік астында  болды, яғни бұрынғы отбасының  құрамында қалды, ал егер некеге  дейін әйелі дербес болса, онда  некеге тұрғаннан кейін де  сол қалпы сақталды. Бірақ некесінде  де ерінің басшылығы көрінді. Әйелі ерінің аты мен сословиелік  жағдайын иеленді. Күйеуінің тұрған  жері әйелі үшін де тұрғын  жер болуға міндетті болды; күйеуі  арыз тәртібімен әйелін иеленген  үшінші жақтан талап ете алды; т.б. Ерлі-зайыптылардың екеуі де  бір-біріне құрметпен қарауға  міндетті болды; ерлі-зайыптылардың  біреуіне көз салу ренжіген  жаққа айырылысуға негіз берді, жасауын қайтарып алу туралы  сұрақ оның үлесіне орай шешілді; көзіне шөп салушылық нәтижесі  күйеуіне қарағанда, әйеліне қиынырақ  соқты.

Cum manu некесі тұсында әйелінің  бүкіл мүлігі күйеуінің некеге  дейінгі мүлігімен қосылып, күйеуінің  толық меншігіне өтті. Тіпті ажырасқан  жағдайда да әйелімен келген  мүлік оған қайтарылмады. Әйелі  тек күйеуі өлген жағдайда  мұралық ету тәртібімен аталған  үлесті ғана алды.

Sine manu некесі тұсында ерлі-зайыптылардың  мүліктері жеке болды. Некесінде  тіпті әйелінің мүлігімен жай  ғана басқаруға күйеуіне әйелі  сол мақсатқа рұқсат беруі  керек болды. Мұндай жағдайда  ерлі-зайыптылардың арасында келісім-тапсырма  негіздерінде қатынастар белгіленді.

Sine manu некесінде тұрған  әйелінің ие болған мүліктері  де солай өзінің жеке мүлігі  болып табылды. Егер қандай да  бір мүлікке қатысты ерлі-зайыптылар  арасында жеке меншікке қатысты  дау туса, әйелі берілген затқа  өз меншігінің құқығын дәлелдемейінше  әрбір зат күйеуінің меншігі  болып саналатын презумпция қолданылды.

Sine manu некесінде тұрғанда  күйеуіне берілетін мүлік түріндегі  жасау ерекше құқықтық режим  құрылды. Шамамен б.з.д. ІІ ғасырда  жасау беру кезінде күйеуімен  ауызша келісімге келу керек  болды, яғни мұнда неке тыйылған  жағдайда (айырылысу немесе күйеуі  өлген жағдайда) мүлігін қайтарып  беруге міндетті болды. Мұндай  келісім болмаған жағдайда жасау  заң бойынша күйеуінің мүлігі  деп танылды, бірақ күйеуі бұл  мүлікті өз әйелінің пайдасына  шешуді міндетті деп санады. Егер  неке айырылысумен тыйылса, претор  әйеліне негізделмеген айырылысқаны  үшін айыппұл ретінде мүліктің  бір бөлігін қайтару туралы  талап қойған.

Классикалық кезеңде (біздің заманымыздың алғашқы үш ғасыры) жасау арнайы келісімге ие болды. Бүкіл неке бойында жасау күйеуінің меншігінде болды, ол бұл мүлікті пайдалануға құқығы болды.Алайда Августтың заңы бойынша егер әйелі келісім бермесе, жасауға келген жер учаскелерінің күйеуінің өз меншігіне алуына тыйым салынды. Неке тыйылған жағдайда жасау қайтарылып берілді. Егер неке құру барысында бұл мәселе бойынша арнайы келісімге отырған болса, жасауды қайтарып алу жөнінде осы негізге қарап, арнайы талап қойылды. Әдетте әйелінің мұрагерлігіне де өтетін жасауды қайтару туралы келісіміне талап қойылды. Егер арнайы келісім болмағанда, претор әйеліне aetio rei uxoriae талабын береді.(ол әйеліне ғана берілді, оның мұрагерлеріне берілген жоқ.Егер әйелінің өліміне байланысты неке тоқталса, жасау күйеуінде қалды); жасауды қайтара отырып, күйеуінің оның тұсында қалған балаларды ұстау үшін бір үлесін алып қалуға, егер айырылысуда әйелі кінәлі болса, мүлік шығыны ретінде айыппұл алуға құқығы болды.

Юстиниан тұсында жасауды қайтару туралы ереже екі аталған талаптардың бірігуі жолы бойынша жеңілдендірілді. Жасауды қайтарып беру туралы келісім болса да-болмаса да, әйелі мен оның мұрагерлері енді алды, яғни жасау толық күйінде қайтарылды, бірақ күйеу жағынан қажетті шығындырды орнын толтырған жағдайда есептелінді.

Император кезеңде күйеуі жасау ала отырып, өз жағынын әйелінің пайдасына сыйлық формасы ретінде отбасылық мүлікке сәйкес келуші үлес қосу керек болды. Алғашқы кезде бұл сый-сыяпат некеге дейін берілді. (себебі ерлі-зайыптылар арасында сыйлық беруге тыйым салынды). Сондықтан неке алдындағы сый деп аталды (donation ante nuptias). Юстиниан бұл сыйды неке тұсында да беруге рұқсат бергендіктен, оны donation propter nuptias (неке түріндегі сый) деп атады. Көлемі бойынша бұл мүлік жасаудың көлеміне сәйкес келді. Неке кезінде бұл күйеуінің меншігі мен басқаруында болды; некені бұзу жағдайында,егер күйеуі кінәлі болса, мүлік әйеліне өтті. Келіссөзде әдетте күйеуінің өлімі жағдайында да әйелінің бұл мүлікті беруін талап етуге құқығы болды.

Гай әкелік билік институтын ius proprium civium romanorum (Рим азаматтарының қатаң ұлттық институты) деп атап және: «Өз балаларының үстінен біз, яғни Рим азаматтары сияқты билік жүргізетін тағы да басқа адамдар жоқ шығар», - деп қосады.

Өзара жеке тұлға ретінде (persona sui iuris) тек әке ғана болды; ұлдары мен қыздары (personae alieni iuris ) бөтен құқықты тұлғалар деп есептелінді. Билік астындағы ұлы libertas және civitas иеленді; жұртшылық құқық аумағында (егер ол ересек болса) ол әкесімен қатар тұрды, азаматтық міндеттерді иелене алды (тек сенатор бола алмады), дегенмен семьяда ол толық түрде әке билігіне бағынады, тіпті жасына қарамайды, ол некеде болса да, мүмкін өз балалары болса да әкесіне бағынышты болды. Балаларының үстінен билік ету ата-анасының екеуіне бірдей емес, тек әкесіне ғана жатты.Әкелік билік берілген ата-анасынан заңды некеде туған ұлының немесе қызының тууымен, сондай-ақ оларды заңды түрде бауырына басып, асырап алған жағдайда пайда болды. Күйеудегі әйелден туған әрбір бала оның күйеуінің де баласы болып есептелді, егер де кері жағы дәлелденбеген болса. Әкелік билік конкубинаттан балаларды заңдастыру жолымен де қалыптаса алды. Заңдастыру некелік жолмен емес туған балаларды заңды деп мойындау болып табылады. Заңдастыру мынадай жағдайда болды: а) заңсыз баланың ата-аналары қайтадан некеге тұрған кезде; б) сәйкес келуші императорлық рескрипті алу жолымен; в) ұлын муниципалдық кеңес (курия) мүшесіне қосу жолымен, ал қызын муниципалды сенат мүшесіне күйеуге беру жолымен.

Берілген ата-аналардан, бірақ некесіз жағдайда туған балаларға заңдылық жағдайды берген заңдастырудан айырмашылығы-асырап алуда әкелік билік бөтен тұлғаға жүргендігі.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Google.kz
2. “Қазақстан” энциклопедиясы
3. Ермухаметова С.Р, Коввленко Е.Д. «Рим жеке құқығы»
4. Б.Е. Айтжан, А.М. Хусаинова “ Рим құқығы”