Францыск Скарына

Франьцішак Скарына

Беларускі асьветнік-гуманіст, першадрукар, вучоны, пісьменьнік, перакладчык, мастак, лекар. 

Годы жыцця: 1490-1551

Месца нараджэння: Полацк

Біаграфія: 

Францішак (Францыск) Скарына (Скарыніч) нарадзіўся ў сям'і полацкага  купца Лукі (Лукаша) Скарыны, які  ўпершыню згадваецца ў дакументах 1492 пад імем Лукіян. Сямейнае прозвішча  паходзіць ад старажытнага славянскага  слова «скора» (скура), адсюль — скарняк, па-старабеларуску — скарыніч, што  азначала прафесію рамесніка, які займаецца  апрацоўкай скур. Відаць, роданачальнікам  Скарынаў быў гарбар, нашчадкі якога  разбагацелі і заняліся гандлем. Скарынічам называў сябе Францішак  Скарына ў сваіх акафістах-акравершах. Пад гэтым прозвішчам часам згадваецца ў дакументах і яго родны брат Іван. Дата нараджэння Ф. Скарыны дакладна невядома. Паводле розных ускосных звестак, найбольш верагодна, што ён нарадзіўся ў сярэдзіне 1480-х гадоў. У друку называлася таксама дата 18.3.1470. Імя нованароджанаму раней, як правіла, выбіралі паводле царкоўнага календара, г. зн. надавалі імя таго святога, дзень памяці якога прыпадаў на дзень нараджэння дзіцяці. Продкі і бацькі Скарыны былі, несумненна, хрысціянамі праваслаўнага веравызнання, таму ён быў хрышчаны паводле праваслаўнага  абраду і атрымаў адпаведнае грэка-славянскае імя, якога, на жаль, мы не ведаем. Напэўна, паводле гэтага ж прынцыпу пазней яго назвалі ў адпаведнасці з  каталіцкім календаром Францыскам (Францішкам). Паўторна ён мог быць ахрышчаны манахамі-бернардзінцамі, якія ў 1498 заснавалі ў Полацку  кляштар і касцёл у імя св. Францыска. Беларускі асветнік вельмі ганарыўся  сваім паходжаннем «са слаўнага горада Полацка» і выразна вызначаў сваю этнічную належнасць (русін, рус, г, зн, беларус) і нацыянйдьна-патрыятычную скіраванасць сваёй асветніцкай  дзейнасці на карысць «браціі  маёй русі».

Дзіцячыя і юнацкія  гады, праведзеныя Ф. Скарынам у родным Полацку, былі спрыяльнымі для культурна-гістарычнага развіцця горада ды і ўсіх беларускіх эямель і аказалі дабратворны  ўплыў на фарміраванне яго асобы  і светапогляду. На яго станоўча ўздзейнічалі агульны ўздым у  канцы 15 ст. гарадскога жыцця ў Полацку, які ў 1498 атрымаў магдэбургскае  права, жыватворны дух гераічнай  полацкай гісторыі, багатыя культурныя традыцыі бацькоўскай зямлі. У родным горадзе і навакольных вёсках, сярод простага, паспалітага люду спасцігаў ён багаты змест і глыбокі  сэнс народных звычаяў і абрадаў, самабытны лад і натуральнае  хараство беларускай мовы. У полацкі  перыяд закладзена і яго поўнае глыбокай пашаны стаўленне да кнігі як каштоўнай  крыніцы ведаў і мудрасці, маральнага ўдасканалёння і духоўнага ўзвышэння  чалавека. Тады фарміраваўся і ўваходзіў  у сэрца юнага Францішка непаўторны вобраз роднага Полацка і Бацькаўшчыны, гарачую любоў да якіх ён пранёс праз усё жыцдё. Наклалі свой выразны  адбітак на яго і характар жыцця  ў бацькоўскім доме, агульная атмасфера  старажытнага горада на Дзвіне, дзе  сыходзіліся гандлёвыя шляхі, дзе  бывалі людзі розных краін і земляў, розных веравызнанняў і нацый, дзе  даўнія дэмакратычныя традыцыі вечавога ладу своеасабліва пераасэнсоўваліся  ў новых умовах гарадскога самакіравання. Такія выдатныя якасці асобы Скарыны, як шырыня поглядаў і дэмакратызм, верацярпімасць і адкрытасць, дзелавітасць і мабільнасць, закладваліся яшчэ ў родным горадзе. З маленства выявілася ў яго  неадольная цяга да новага і нязведанага, прага да ведаў і падарожжаў, што  рана паклікала цікаўнага юнака  ў вялікі свет. Першымі буйнымі  гарадамі, дзе давялося пабываць яму, былі, напэўна, Вільня і Рыга.

Першапачатковую адукацыю Ф. Скарына атрымаў Полацку, які  меў шматвяковыя кніжна-мовыя  традыцыі, славіўся багатымі бібліятэкамі і высокаадукаванымі людзьмі. Азы  царкоўна-славянскай граматы Францішак  асвойваў, найбольш верагодна, дома або  пры адным з полацкіх праваслаўных манастыроў. У Полацку або ў  Вільні будучы асветнік набыў грунтоўныя веды па лацінскай мове, без чаго нельга было марыць пра далейшае навучанне  ва універсітэтах Заходняй Еўропы, дзе лаціна была тады мовай асветы, навукі, літаратуры, грамадскіх зносін. Як мяркуюць, яму ў гэтым дапамагалі полацкія бернардзінцы.

Каб атрымаць вышэйшую адукацыю, летам 1504 Скарына, відаць, разам з  купецкім абозам накіраваўся ў Кракаў, тагачасную сталіцу Польшчы, дзе  быў вядомы ў Еўропе і найбольш блізкі ад Полацка Ягелонскі ўніверсітэт. Заплаціўшы два грошы ўступных, што  сведчыла пра небагаты стан бацькоў, там ён паступіў вучыцца на факультэт  мастацтваў, або свабодных навук, які даваў шырокую, энцыклапедычную  падрыхтоўку. Толькі скончыўшы яго  можна было працягваць вучобу на адным  са спецыяльных факультэтаў —  багаслоўскім, юрыдычным ці медычным, і атрымаць адпаведную прафесію. Навучальны год тады пачынаўся ў сярэдзіне  кастрычніка і складаўся з  двух семестраў — зімовага і летняга, паміж якімі былі канікулы. Заняткі  праводзіліся ў спецьшльных аўдыторыях і працягваліся з раніцы да вечара. Жылі студэнты ў інтэрнатах-бурсах дзе зарчаваліся і рыхтаваліся  да заняткаў. За два гады напружанай працы Скарына асвоіў поўны курс так званых сямі свабодных навук, які складаўся з трывіума (граматмка, рыторыка, логіка) і квадрывіума (арыфметыка, геаметрыя, астраномія, музыка). Ён навучыўся  не толькі свабодна выкладаць свае думкі на лацінскай мове, майстэрству  дыскусіраваць, але і атрымаў  грунтоўныя ў гэтых навуках веды, штудзіруючы класічныя працы  і творы антычных вучоных і  пісьменнікаў, якія былі пакладзены ў  аснову навучання, а таксама каментарыі да іх сярэдневяковых аўтараў, Так, лацінскую  граматыку ён спасцігаў па падручніку рымскага вучонага 4 ст. Э. Даната, рыторыку — паводде твораў Цыцэрона, геаметрыю  – па Эўкліду, астраномію — па «Касмаграфіі»  Пталамея. Аднак найбольшым аўтарытэтам  тады карыстаўся Арыстоцель. Амаль  палову часу ка факультэце свабодных  навук аддавалася вывучэнню і  тлумачэнню «Паэтыкі», «Рыторыкі», «Фізікі», «Этыкі», прац па логіцы славутага антычнага  філосафа. Фактычна большасць прадметаў  на гэтым факультэце выкладалася  па Арыстоцелю, таму невыпадкова яго  часам называюць яшчэ і філасофскім. Чыталі лекцыі і праводзілі семінарскія  заняткі знакамітыя вучоныя, сярод  якіх асабліва вылучаліся Ян э Глагова, аўтар шматлікіх прац па філасофіі, логіцы, мовазнаўству, а таксама  Мацей Мяхоўскі, рэктар універсітэта ў 1505—06 навучальным годзе, будучы аўтар  славутага «Трактата пра дзве Сарматыі». Важнае значэнне для фарміравання мастацкага густу, літаратурных ведаў  і гуманістычнага светапогляду беларускага  асветніка мела даволі шырокае яго знаёмства ў сценах універсітэта з творчасцю выдатных паэтаў старажытнасці Гамера, Вергілія, Гарацыя, Авідзія. Восенню 1506 Скарына паспяхова завяршыў навучанне на факультэце свабодных навук і 14 снежня атрымаў першую навуковую ступень бакалаўра. Вучоба ў Кракаўскім універсітэце, жыццё ў сталічным еўрапейскім горадзе ў перыяд актыўнага станаўлення рэнесанснай культуры, кантакты з прадстаўнікамі розных краін і народаў шмат далі беларускаму асветніку для паглыблення ведаў, пашырэння кругагляду, фарміравання яго рознабаковай асобы. Менавіта яшчэ ў Кракаве, дзе меліся багатыя бібліятэкі, кнігарні і друкарні і дзе зусім нядаўна, у канцы 15 ст., выдаваў кірылічныя кнігі Ш. Фіёль, Скарына пазнаёміўся з друкаванай кнігай і тэхнікай кнігадрукавання і, магчыма, ужо тады ў яго запала думка пра выданне кніг і для сваіх суайчыннікаў.

Дакладна невядома, дзе  і чым займаўся беларускі асветнік, атрымаўшы вышэйшую адукацыю, бо дакументальныя звесткі, звязаныя з яго асобай за І507—11 г., пакуль не выяўлены. Адно несумненна, што ён не губляў час дарэмна, а  працягваў паглыбляць свае веды ў  розных навуках шляхам самаадукацыі, слуханнем лекцый знакамітых прафесараў, а, магчыма, і сам выкладаў. Прынамсі, каб быць дапушчаным да экзаменаў  на атрыманне ступені доктара  навук, яму неабходна было дзесьці  асвоіць поўны універсітэцкі  курс у адпаведнай галіне і адбыць год практыкі. За гэтыя гады Скарына  ў адным з еўрапейскіх універсітэтаў  здабыў вучоную ступень магістра, а затым доктара навук «вызваленых» (свабодных). Шмат сілы беларускі асвётнік аддаў таксама на грунтоўнае вы-учэнне медыцыны, якой сур'ёзна захапіўся, на асваенне прац славутых лекараў мінуўшчыны Гіпакрата, Галена, Авіцэны, шматвяковага вопыту народнага лекарства.

У 1507—11 Скарына, напэўна, наведваў сваіх родных на Бацькаўшчыне, пабываў  у Вільні і Полацку. Яму давялося тады думаць не толькі пра адукацыю, але і пра хлеб штодзённы, бо сям'я  Скарынаў была незаможнай, і таму значнай  дапамогі ад родных нельга было чакаць. Тым больш што ў гэты час  памёр яго бацька. Не выпадкова  ў адным з падуанскіх дакументаў 1512 ён названы бедным чалавекам. Каб  здабыць сабе сродкі на пражыццё і  забяспечыць магчымасць вучыцца  далей, у 1511 ці 1512 Скарына паступіў на службу ў якасці «сакратара караля Дацыі» (Datiae), як ён атэстуецца ў адным  з дакументаў 1512. Пад Дацыяй адны разумеюць Данію, на думку іншых  — гэта тэрыторыя сучаснай Румыніі, якая тады складалася з Малдовы і  Валахіі, але па традыцыі з глыбокай старажытнасці іменавалася Дакіяй. Хут-чэй за ўсё, ён быў сакратаром ваяводы Валахіі, дзе якраз у 1508—12 пачалося славянскае кнігадрукаванне. Валахія размяшчалася непадалёку ад Італіі, куды і накіраваўся Скарына  ў 1512. У старажытным італьянскім  горадзе Падуя перад учонай калегіяй славутага універсітэта ён бліскуча здаў экзамен на годнасць доктара  лекарскіх навук. Экзамен адбываўся  ў саборы св. Урбана на працягу двух дзён, 6 і 9 лістапада. Як сведчаць дакументы, у заключны дзень «сын нябожчыка  пана Лукі Скарыны з Полацка, русін, быў экзаменаваны асобным і строгім  чынам па пытаннях, прапанаваных яму  раніцай гэтага дня. Ён праявіў сябе настолькі слаўна і дастойна ў  час гэтага свайго строгага экзамену, калі выкладаў адказы на зададзеныя яму  пытанні і калі абвяргаў прапанаваныя яму доказы, што атрымаў аднадушнае ўхваленне ўсіх прысутных вучоных  без выключэння, і было прызнана, што ён мае дастатковыя веды ў  галіне медыцыны. Вышэйназваны яснавяльможны  пан віцэ-прыёр [Тадэй Мусаці] абвясціў яго ўстаноўленым чынам доктарам медыцынскіх навук. Пасля гэтага выдатны доктар мастацтваў і медыцыны пан магістр Барталамей Барызон, прамотар, ад свайго імя і калег ... уручыў яму знакі медыцынскай  годнасці». Так наш суайчыннік, бліскуча прадэманстраваўшы перад аўтарытэтнымі  вучонымі свае глыбокія веды, быў заслужана  далучаны да кагорты выдатных мужоў  еўрапейскай навукі.

Атрыманне найвышэйшай вучонай  ступені дало Скарыне не толькі маральнае  задавальненне. Дыплом доктара лекарскіх  навук павышаў яго грамадскі  прэстыж як асобы вельмі адукаванай, незвычайных ведаў і таленту  і адкрываў перад уладальнікам шлях да грамадскага прызнання і матэрыяльнага  дабрабыту. Аднак атрыманне і  гэтага дыплома не стала канчатковай  мэтай Скарыны. Ён не мог спыніцца на дасягнутым, бо добра ведаў, наколькі далёкае яшчэ развіццё асветы, навукі, культуры на Беларусі ад надзённых  духоўных патрэб народа. Менавіта ў  кнізе, якая тады была цяжка даступнай  простаму чалавеку, беларускі асветнік слушна ўбачыў адзін з найважнейшых сродкаў культурнага прагрэсу сваіх  суайчыннікаў, нацыянальнага Адраджэння. Напэўна ў Італіі, калысцы рэнесанснага гуманізму, краіне высокаразвітага  кнігадрукавання, не толькі завяршылася  фарміраванне гуманістычнага светапогляду Скарыны, але і канчаткова выспела  яго вялікая асветніцкля задума — даць свайму народу друкаваную кнігу. Там ён навочна пераканаўся, як дзякуючы друкарскаму станку кніга становіцца агульнадаступнай для розных слаёў  насельніцтва. Будучы ў Італіі, беларускі  асветнік не мог абмінуць блізкую  Падуі Венецыю, дзе працаваў выдатны  кнігадрукар Альд Мануцый і дзе  ў 1506 надрукавана Чэшская Біблія, якая стала адной з крыніц Скарынавай. Ажыццяўленне яго вялікай задумы патрабавала незвычайных намаганняў. Неабходна было здабыць немалыя  сродкі, каб арандаваць памяшканне і друкарскі станок, купіць паперу і фарбы, заказаць шрыфты, знайсці  кваліфікаваных майстроў кнігадрукарскай  справы. Гзтыя і іншыя цяжкія праблемы, звязаныя з заснаваннем кнігадрукавання  ва Усходняй Еўропе, давялося вырашаць Скарыне. Ён пабываў у розных гарадах  Вялікага княства Літоўскага, Польшчы, іншых краін, наладжваў кантакты і сувязі, шукаў падтрымкі. Асабліва яму дапамаглі заможныя віленскія  беларусы: радца Багдан Онкаў (Анковіч) бурмістр Якуб Бабіч. Шмат часу і сіл  аддаў асветнік, каб сабраць неабходныя пісьмовыя крыніцы, дакладна перакласці і падрыхтаваць да друку сотні  старонак Бібліі, якую ён вырашыў даць простаму чалавеку для самастойнага чытання. Скарына вельмі хацеў пачаць кнігадрукаванне і выдаць сваю першую кнігу ў тагачаснай літоўска-беларукай  сталіцы — горадзе Вільні, у  грамадскім і культурным жыцці якой ужо адчуваліся моцныя рэнесансна-гуманістычныя  павевы. Аднак адсутнасць неабходных умоў прымусіла яго адмовіцца  ад першапачатковай задумы. Выбар  паў на чэшскую Прагу, дзе была значная паліграфічная база, вопытныя майстры кнігадрукарскай справы, багатыя традыцыі перакладу і  выдання Бібліі на роднай мове. Прага  геаграфічна блізка размяшчалася ад такіх буйных цэнтраў тагачаснага  еўрапейскага кнігадрукарства, як Аўгсбург і Нюрнберг. Важнае значэнне мела і  агульная талерантная атмасфера  ў гусіцкай Чэхіі. Тут атмасфера  была больш спрыяльная, чым у каталіцкім Кракаве, для такой вальнадумнай, наватарскай акцыі — першага  выдання Свяшчэннага пісання  для праваслаўнай Русі ў перакладзе на яшчэ адну славянскую, некананічную мову — старабеларускую. Для свайго вялікага пачыну Скарына выбраў менавіта Біблію, выдатны помнік сусветнай  культуры, найбольш аўтарытэтную і  папулярную ў хрысціянскім свеце  кнігу, у якой людзі імкнуліся  знайсці адказы на хвалюючыя пытанні  жыцця. Ф. Скарына бачыў у ёй не толькі кодэкс хрысціянскай веры і  маралі, але і каштоўную крыніцу  разнастайных ведаў, важны сродак духоўнага ўзбагачэння і маральнага ўдасканалення чалавека, «лекі для душы». У гэтай кнізе, сцвярджаў ён у прадмове,— «усяе народнае мудрасці пачатак і канец», «навучанне сямі свабодных навук дастатковае». Сваім агульначалавечым характарам, багаццем зместу і глыбынёю думкі, а таксама высокімі літаратурнымі вартасцямі і прывабіла Скарыну Біблія. 3 поўным тэкстам выдатнага помніка старажытнага пісьменства і вырашыў пазнаёміць усходне-славянскага чытача беларускі асветнік.

Першая друкаваная скарынаўская кніга — Псалтыр выйшла ў свет 6 жніўня 1517 г. Затым на працягу 1517—19 г. у Празе ён выдаў яшчэ 22 кнігі  Бібліі: «Іоў» (датавана 10.9.1517), «Прытчы  Саламона» (6.10.1517), «Ісус Сірахаў» (5.12.1517), «Эклезіяст» (2.1.1518), «Песня песняў» (9.1.1518), «Прамудрасць божая» (19.1.1518), 4 кнігі  «Царстваў» (10.8.1518), «Ісус Навін» (20.12.1518), «Юдзіф» (9.2.1519), «Суддэі» (15.12.1519), пазначаныя 1519 кнігі «Быцце», «Руф», «Эсфір», «Плач  Ераміі» і «Прарок Данііл», а  таксама не датаваныя кнігі «Выхад», «Левіт», «Лічбы» і «Другі закон». Чатыры кнігі «Царстваў» выпушчаны  з суцэльнай нумарацыяй аркушаў  і пазначаны адной датай. Таму можна лічыць, што Скарына выдаў  у Празе 23 кнігі Бібліі ў 20 выпусках. Магчыма, што некаторыя з недатаваных  кніг выйшлі нават у пачатку 1520. Тыраж  кожнай Скарынавай кнігі быў у  межах 500—1000 зкз, У пачатку кнігі  «Быццё», якая адкрывае біблейскі звод, Скарына змясціў прадмову да ўсёй Бібліі і асобны тытульны ліст з  агульным загалоўкам: «Бивлия руска, выложена доктором Франциском Скориною из славнаго града Полоцька богу ко чти и людем посполитым к доброму  научению». Змест гэтай і некаторых  іншых прадмоў беларускага асветніка  сведчыць, што ён збіраўся надрукаваць  у сваім перакладзе ўсю Біблію, але па невядомых нам прычынах не змог ажыццявіць задуму. Магчыма, асобныя  яго кнігі не дайшлі да нашага часу. На жаль, не захаваліся і гістарычныя  дакументы, звязаныя з першым перыядам прабывання Скарыны ў Празе (1517—19).

Свае кнігі беларускі  гуманіст адрасаваў шырокаму чытачу, «людзям простым паспалітым», і  надаў ім выразна дэмакратычны і  навучальна-асветніцкі характар. Ён выдаваў  Біблію асобнымі выпускамі, зручным  фарматам. Кожная яго кніга адкрываецца  тытульным лістом з гравюрай і  загалоўкам, завяршаецца кароткім пасляслоўем, у якім паведамляецца кім, для  каго і дзе яна выдадзена. Кнігі  Скарыны аздоблены рэалістычнымі, свецкімі, у рэнесансным стылі  гравюрамі, застаўкамі і ініцыяламі, у якіх услаўляюцца прырода і  чалавек. Усяго ў скарынаўскіх кнігах змешчана 52 дрэварыты, каля 1000 ініцыялаў, шмат іншых, выкананых на высокім  мастацкім узроўні элементаў  кніжнага аздаблення, якія надаюць  яго выданням непаўторнае аблічча  і хараство. Беларускі першадрукар  стварыў вёльмі выразны, арыгінальны  і надзвычай прыгожы друкарскі  шрыфт, заснаваны на лепшых традыцыях  беларускага і заходнееўрапейскага  каліграфічнага пісьма эпохі Адраджэння, у якім некаторыя вучоныя справядліва  бачаць своеасаблівы прататып таго шрыфта, якім мы карыстаемся сёння. Больш  таго, у двух кнігах («Ісус Сірахаў» і 4-й кнізе «Царствы») ён змясціў  свой гравюрны партрэт, які стаў першым свецкім партрэтам вучонага-гуманіста, пісьменніка і кнігадрукара ва Усходняй Еўропе, выдатным помнікам кніжнага мастацтва. Шмат якія гравюры і застаўкі скарынаўскіх выданняў пазначаны яго асабістым  знакам-сігнетам, своеасаблівым гербам — змешчанай на шчыце выявай сонца  і сярпа месяца з чалавечымі тварамі, што сімвалізуе кнігу як крыніцу  мудрасці, ведаў, асветы, адраджэння. Сігнет указвае таксама на аўтарскую  належнасць Скарыне гэтых твораў мастацтва і саміх выданняў, у  якіх яны змешчаны. Скарына быў  сапраўдным наватарам кнігі. Упершыню ў гісторыі ўсходнеславянскай кнігі  ён увёў тытульны ліст, тлумачальныя падзагалоўкі, пааркушавую нумарацыю, багата ілюстраваў выданні сродкамі друкарскай тэхнікі, зрабіў неабходным іх элементам прадмовы і пасляслоўі, г. зн. прыдаў кнізе  сучасны выгляд. Паводле паліграфічнага майстэрства і мастацкай дасканаласці Скарынавыя кнігі — шэдэўры славянскага  кнігадруку і стаяць упоравень з  італьянскімі і нямецкімі выданнямі  таго часу, найлепшымі ў Еўропе, На працягу  стагоддзяў яны былі недасягальным  узорам для ўсходнеславянскіх кнігадрукароў.