Белорусский язык в двадцатые годы ХХ века

  беларускай  мовы i iх неабходна замацаваць у якасцi яе лiтаратурных

  норм.Толькi на пачатку 20 ст., калi выдавецкая справа на беларускай мове

  пашырылася i склалiся пэўныя традыцыi беларускага кнiгадрукаваня,

  стыхiйна выпрацавалiся асобныя правiлы пiсьма i граматыкi, якiя, аднак,

  не  былi апiсаны i замацаваны адпаведным чынам, а таму нярэдка парушалiся.

  Гэта  прыводзiла да непаслядоўнасцi, разнабою ў друку, перашкаджала

  навучанню  беларускай мове. 

  З прапановай стварыць граматыку беларускай мовы звярнуўся Я. Купала ад

  iмя Беларускага выдавецкага таварыства ў Вiльнi да Тарашкевiча яшчэ ў

  1913 г., калi той быў студэнтам 3-га курса Пецярбургскага ўнiверсiтэта.

  Да  напiсання граматыкi, паводле слоў самога Тарашкевiча, заахвочвай яго

  акадэмiк А.А. Шахматаў. Ён жа i кiраваў працай Тарашкевiча над

  граматыкай. Значную дапамогу аказаў яму  i акадэмiк Я.Ф. Карскi. Сваiм

  натхнiцелем у працы Тарашкевiч называў яшчэ нямецкага прафесара-славiста

  Р.  Абiхта, якi крыху раней, але  таксама ў 1918 г., выдаў на беларускай

  мове  невялiчкую брашуру «Просты спосаб стацца ў кароткi час граматным».

  Граматыку  Тарашкевiч выдаў ужо пасля заканчэння ўнiверсiтэта, дзе атрымаў

  вучоную  стэпень кандыдата фiлалогii. Дасканальна спецыяльная падрыхтоўка

  аўтара, дапамога такiх дасведчаных вучоных,  як Шахматаў i Карскi, - усё

  гэта  спрыяла таму, што яго граматыка,  у адрозненнi ад iншых тагачасных

  беларускiх граматык (Б. Пабочкi, А.Смолiч, А.  Луцкевiча, Я. Станкевiча),

  аказалася  найбольш удалай. Складзенная проста, з арыентацыяй на вучня,

  але  на высокiм навукова-метадычным узроўнi, яна задаволiла найбольш

  надзенныя  патрабаваннi выдавецкай i школьнай практыкi, атрымала

  ўсеагульнае  прызнанне i тым самым надала беларускай мове неабходную ёй

  унармаванасць.  У сваёй працы Тарашкевiч выйшаў за мяжы ўласна граматыкi-

  марфалогii i сiнтаксысу (як гэта было прынята ў тагачаснай лiнгвiстыцы).

  Яго  праца складаецца з наступных  раздзелаў: 1. Гукi; 2. Часцiны мовы; 3.

  Падзел  слова; 4. Правапiс; 5. Сказ. Такiм чынам, апiсваюцца ўсе ўзроўнi

  моўнай  сiстэмы з пункту погляду iх  нарматыўнасцi, правiл перадачы на

  пiсьме. Гэта хоць i сцiслы, але поўны падручнiк беларускай мовы. Правiлы

  ў  iх сфармуляваны дакладна,даходлiва, iлюструюцца прыкладамi. Для iх

  замацавання  даюцца заданнi з тэкстам, узятымi з твораў беларускiх

  пiсьменнiкаў i фальклору.  Тарашкевiч здолеў, як нiхто да гэтага, выявiць

  галоўныя  заканамернасцi беларускай лiтаратурная мовы, гiстарычна-

  абумоўленную  сувязь яе фанэтыка-граматычных  рыс найперш з цэнтральнымi

  беларускiмi гаворкамi. Улiчваючы традыцыi беларускага кнiгадрукавання, ён

  замацававу  фанетычны прынцып напiсання галосных, а для перадачы зычных -

  марфалагiчны, з некаторымi адхiленнямi ў бок фанетычнага прынцыпу, каб

  адлюстраваць  спцеыфiку беларускай мовы.  Асобна быў распрацаваны правапiс

  запазычаных  слоў у адпаведнасцi з тым, наколькi яны асiмiлiравалiся з

  беларускай  мовай: тыя, што ўжываюцца даўно,  пiшуцца, як вымаўляюцца, а

  тыя,  «што ўжываюцца ў кнiжках i ў кнiжнай мове i да народу не дайшлi або

  дайшлi нядаўна», захоўваюць на пiсьме пэўныя адметнасцi той мовы, з якой

  яны  ўзяты.  Увогуле правiльна былi вызначаны галоўныя граматычныя

  катэгорыi беларускай мовы, характэрныя для яе формы словазмянення.

  Сфармуляваная  ў граматыцы правiлы атрымалi ўсеагульнае прызнанне, многiя

  замацавалiся ў сучаснай беларускай лiтаратурнай мове. Аднак некаторыя з

  iх былi не зусiм добра распрацаваны. Збыткоўнымi аказалiся асноўныя

  катэгорыi i паралельныя формы скланення  i спражэння, якiя аўтар уводзiў,

  каб  адлюстраваць спецыфiку беларускай мовы або i па той прычыне, што

  некаторыя  тыповыя рысы яе на тыя часы  яшэ выразна не вызначалiся. Аўтар

  усведамляў, што зрабiў толькi пачатак нармалiзацыi беларускай мовы, што

  патрыбна  далейшае ўдасканаленне яе норм. Рыхтуючы 5-е выданне граматыкi,

  ён  значна перепрацаваў i дапоўнiў яе. На аснове граматыкi Тарашкевiча

  хутка  сталi выходзiць падручнiкi беларускай  мовы iншых аўтараў. З выхадам

  граматыкi Тарашкевiча пачаўся працэс стабiлiзацыi норм сучаснай

  беларускай  лiтаратурнай мовы, быў створаны грунт для яе далейшай

  граматычнай  распрацоўкi, удасканалення ўласцiвых  ёй структурных

  элементаў. 

  У  1991 г. выдавецтва «Народная асвета»  узнавiла 5-е(1929) выданне

  граматыкi факсiмiльным спосабам. 

                              Заключэнне 

  Намаганнямі  лепшых прадстаўнікоў беларускай  мовы і літаратуры, навукі і

  культуры  беларуская мова ў канцы 1920-х  – пачатку 30-х гадоў дасягнула

  высокага  ўзроўню развіцця. У канцы 30-х  працэс беларусізацыі стаў

  запавольвацца,  беларуская мова пачынае выцясняцца  з розных сфер

  выкарыстання. Нягледзячы на гэта, беларуская  літаратурная мова

  развівалася,  назапашвалася яе літаратурная  і навуковая спадчына.

  Такім чынам, ў перадваенны час Інстытутам мовы і літаратуры АН БССР быў

  сабраны  найбагацейшы дыялекталагічны матэрыял, які, на жаль, беззваротна

  загінуў у полымі Вялікай Айчыннай вайны.