Шоқанның құрдасы Мұхамед-Cалық Бабажанов туралы не білеміз?

Шоқанның құрдасы Мұхамед-Cалық Бабажанов туралы не білеміз?

Шоқанның құрдасы Мұхамед-Cалық Бабажанов туралы не білеміз?

ХІХ ғасырда ағартушылық ілімдерден нәр алған қазақ қоғам қайраткерлері қарапайым халықты азапты тұрмыстан құтқарудың бірден-бір жолы білім мен ғылымды игеру деп санады. Олар іскер, жігерлі, білімді адамдарды тәрбиелеуге ыждағаттанады. Қоғамда болып жатқан өзгерістерді саналылықпен байыптап, қарқынды дамуда ілесе алатын алғыр жастарды дайындап, баулу ағартушылардың ең негізгі мақсаты болды. Солардың сапында Бөкей ордасынан шыққан Мұхамед – Салық Бабажановтың еңбегі ерен. Мұхамед-Салық – қазақ халқының аспанында құйрықты жұлдыздай ағып өткен асыл перзенттерінің бірі. Ол – Шоқан Уәлихановпен қатар шығып, өз халқы үшін, оны бодандықтан құтқару жолында аянбай еңбек еткен жан.

Өмірі, тағдыры, ой-арманы ұқсас қазақтың бұл аяулы ұлдары – Шоқан Уәлиханов пен Салық Бабажанов. Екіншісінің шын аты Мұхамед-Салық бола тұра, елі еркелетіп Салық атап кеткен еді.

Салық Бабажанов 1832 жылы Бөкей ордасында туған. Әкесі Қарауылқожа – ХХІ ғасырда Бөкей ордасында өмір сүрген старшын. Каспий теңізі жағалауындағы қазақ ауылдарын басқарды. Оралдықтар арасынан істің тауар алмасу, сауда, кәсіп­керлік, өсімқорлық көзін алғаш ұғынып, князь Юсуповтың, граф Безбородконың іс басқарушыларымен келісімшарт жасасты. Мұндай әрекетінен көрші қоныстанған қазақтар қысым көріп, аяғы Қарауылқожа мен Исатай Тайманұлы арасындағы қақ­тығысқа ұласты. Жәңгір ханмен пікірлес, сыйлас болды. 1826 жылы хан І Николай­дың таққа отыру салтанатына Мәскеуге барғанда қасына Қарауылқожаны ерткен. Патшадан Анна ленталы алтын медаль алды. Жәңгір кейіннен оның қызы Салихаға үйленді. Қарауылқожа мұсылмандық жолын берік ұстанды, 1847 жылы Орал қаласында мешіт салдырды. Оған келісім алу үшін Орынбор шекара комиссиясына Жәңгір арқылы арнайы хат жазып, рұқсат сұрады. Бірақ еуропалық білімнің бола­шағын жақсы түсінген ол өз балаларын дін оқуына емес, кадет корпусына берді. Бала­ларынан Көпбосын Ордада хан кеңсесін басқарса, Салық этнограф-ғалым атанды, Орданы басқару жөніндегі Уақытша кеңес­тің кеңесшісі болды. Бабажановқа арнап Дәулеткерей күйші «Қарауылқожа» күйін шығарған.

(Батыс Қазақстан облысы. Энциклопе­дия. – Алматы: «Арыс» баспасы, 2002, 168-бет) Кадет корпусында

 

Кішкентайынан өте зерек Салық Орда­дағы Жәңгір хан негізін қалаған тұңғыш қазақ мектебінде оқып, 1844 жылы бітіріп шығады. Салық, бір жағынан, патша әкім­шілігінің, екінші жағынан, жергілікті би-болыс, байлардың екіжақты езгісінен зар илеп, жоқшылық тауқыметін тартқан қара халықтың қайғы-қасіреті мен ауыр тұрмысынан хабардар болып өсті. Ол жаңа ес біліп, еңсесін көтере бастаған кезде Исатай, Махамбет басқарған көтеріліс Орда өңірін дүр сілкіндіріп өтті.

 

Салық 1845 жылы Орынбордағы Неп­люев атындағы кадет корпусына, әскери училищеге оқуға түседі. Мұнда орыстың әкімшілік орындары мен әскери мекеме­лерде жұмыс істейтін тілмаштар дайын­далушы еді. Білім құмар бала өзді­гінен көп оқып, көп ізденеді. Орынбор қа­ла­сындағы кітапханалардан сирек кезде­сетін кітаптар­ды алып оқиды. Ол тек кадет корпусының оқу бағдарламасымен ғана шектелмей, оған қоса тарих, археология, этнография және көркем әдебиет кітапта­рын да көптеп оқиды. Оны әсіресе өз өлкесі – Еділ, Жайық өзендерінің бойлары мен Орал таулары баурайларын мекендеген елдердің тарихы мен тағдыры қызықтырды. Ол осы өлкеде сонау көне дәуірлерде пайда болып, өмір сүрген Еділ (Аттила), Хазар, Бұлғар (Қазан) хандықтарынан бас­тап, өз тұсындағы Бөкей хандығы, Орынбор өлкесі, Астрахань губерниясына дейінгі ұзақ тарихты оқып, зерттейді. Орыс тарих­шы­лары Карамзин, Голиков, Щербаков, Миллердің шығарма­ларымен де таныс болады. Сонымен бірге А.С.Пушкиннің «Капитан қызы» мен «Пугачев бүлігінің» тарихын да оқиды.

 

С.Бабажанов сонымен бірге сол кездегі Орыстың географиялық және археоло­гия­лық жазбаларын, Петербург пен Орынбор­да шығып тұрған мерзімді баспасөздерді, газет-журналдарды құр жібермей оқып отырады. Әсіресе Орынбор шекара комис­сиясының төрағасы, кадет корпусының оқытушысы В.В.Григорьевтің еңбектерімен жақсы таныс болды. Салық белгілі шығыс­танушы ғалым, кейіннен Ы.Алтынсаринге де ұстаздық еткен В.В.Григорьевтің үйінде болып, ғалымның бай кітапханасындағы дүниежүзілік әдебиеттің мол қорынан сусындайды.

 

Кадет корпусында Салық жалғыз емес, қасында Бөкей ордасынан Шалабаев Сұл­тан, Бекмұхамедов Мұқамеджан, Саңғы­рықов Мырзағали, Ниязов Жүсіп, Жантөрин Сұлтанмахмұт, Бөкейханов Арыстангерей, Нұралыханов Зұлқарнай сынды ұлдар болатын.

 

Салық Бабажанов 1860 жылы Петер­борда болғанда Т.Небольсинмен танысады. Білімпаз қазақтан алған әсерін жасыра алмай, орыс ғалымы оған: «Жасы 25-те, келбетті, атжақты, бірақ тотыққан қара торы өңді, әдемі арайлы көзді, қалың қара шашты Бабажанов орыс тілінде өте мәнерлі сөйлейді. Әсіресе әңгіме өзін толғандыратын мәселеге ауысқанда өткір де шешен», – деп мінездеме береді. Небольсин бұл сөздерін «Руский вестник» журналының 1860 жылғы 29-нөмірінде жариялап отыр­са, мұны да құжатқа санайық. Санасақ, Са­лық Шоқанмен құрдас, 1835 жылы туған болады екен.

 

2002 жылы «Арыс» баспасынан «Батыс  Қазақстан облысы. Энциклопедия»  жарық көрді. Кітаптың 168-бетінде  «Бабажанов Мұхамед-Салық (1832, Бөкей  ордасы – 1871, сонда)» деп жазылған. Т.Боранға­лиұ­лы осы энциклопедияның шығарма­шы­лық тобының мүшесі екен. Сондықтан біз де 1832 жылға тоқтадық.

Отаршылдық саясатты әшкерелеу

 

1851 жылы қазан айында С.Бабажанов  Орынбор кадет корпусын ойдағыдай  бітіріп шығады, оған хорунжий әскери атағы бері­леді. Орынбордың шекара комиссиясының басшылары оқуды үздік бітірген талапты жас офицер С.Бабажановты өз қарамағын­дағы қызметке қалдырады. 1854 жылы Ішкі қазақ ордасын басқаратын Уақытша кеңестің ұйғаруымен ол теңіз жағалық қазақтары депутаттығына тағайындалды. Территориялық аймаққа байланысты Ішкі орда қазақтарында 1855 жылы әртүрлі жалған өсек қаулап, толқу пайда болған-ды. Бұл ушыға берсе, ашық көтеріліске ұла­су қаупі бар деп Орынбор және Самар гене­рал-губернаторы ескертіп, «толқуға қатысқаны үшін» 1855 жылы Салықтың ағалары – Мұхамеджан мен Мұстафа Ба­ба­жановты тұтқындайды. Ағаларымен қоса, Астраханьда Салық та қамалады. Оған жүргізілген тексеру кезінде «қасақана қоздырушы» деген күдік дәлелденбейді. Пәтерінен көптеген қағаз алынып, оларды тексеру барысында «үкімет алдында ешқандай да ой мен қимылдың оғаштығы табылмаған».

 

Ішкі орданың Уақытша кеңесінің төра­ғасы полковник Герн генерал-губернатор Перовскийдің рұқсатымен Салықты боса­тып, хан ордасына шақырып, оны кеңес­ші­лікке тағайындайды. Бар-жоғы 22 жасында кеңесші болу – үлкен жетістік. Қызмет бабымен Саратовта, Астрахань, Қаражар, Енетаевскіде болады. Жергілікті жердің халқымен танысып, көп мағлұмат алады. Кейін оның қаламынан құнды мақалалар тууына бұл да көп септігін тигізген болуы керек. Осы өлкеге келіп-кетіп жүрген сол кездегі орыс оқымыстыларының тиіп-қашты жазылған үстірт дүниелері де, өз халқының психологиясын, салт-дәстүрін, ән-жырын алақандағы әжімдей білетін жанға қалам тартқызғанға ұқсайды.

 

Қазақ даласына отаршылдық саясаттың кеулеп енуі, Орал-Жайық казактарының озбырлығы мен содырлығы Ішкі орда қа­зақ­тарының наразылығын күн сайын өрші­те түсті. Осы наразылық Салықтың жария­ланымдарында мазмұнды көрініс тапты. Петерборда шығатын «Ведомость» журна­лының 1861 жылғы 136-санында жарық көрген «Тұрмыс пен тіршілік және туыстар тағдыры жайынан қырғыздың (қазақтың) байқағандары», «Санкт-Петербург жаңа­лық­тары» аталатын саяси-әдеби газеттің 1861 жылғы 156-санында басылған «Орал – Жайық казактарының Ішкі орда қазақ­тарымен таласы», «Деятельность» газетінің 1870 жылғы №127-санында жарияланған «Ішкі орда қазақтары» т.б. мақалаларында халқының тағдырына қатты абыржыған Салық оған жанашырлық жүрекжарды сөздерін арнайды, оның ауыр азабы мол тұрмыс-тіршілігін жеңілдетудің жолдары туралы жазады.

 

Салық Бабажанов Оралдың казак-орыстары жөніндегі пікірін көптеген мақа­ласында жасырмай айтты. «Северная пче­ла» журналының 1861 жылғы №3 санында басылған «Қырғызды (қазақты) дәріптеу» деген мақаласында ол Орал казактарының жергілікті халыққа жасап отырған қиянатын, өктемдігін батыл сынады. Ол казактардың жүгенсіздігі жөнінде айта келіп, оған көптеген дәлел келтіреді. Соның бірі ретінде Оралдағы казак атаманы генерал-майор Столыпиннің қазақ шаруаларымен бірге қазынаның жерін бір тиын да төлемей, көп жылдан бері өз меншігіндей пайдаланып келе жатқанын әшкере етеді. Жер мәселесін сөз ете отырып, қазақтар мен казактар арасындағы жер дауына байланысты патша үкіметіне түскен арыздарды тексеруге талай комиссияның келгенін, бірақ олардың қо­ры­тындысы көбінесе казактардың пайда­сына шешіліп жүргенін ренжи жазады.

 

С.Бабажановтың мақаласын орыстың зиялы қауымы жылы ықыласпен қабылда­ды. Саяси памфлет іспеттес бұл мақалаға қатысты сол кездегі көп тарайтын басылым­дардың бірі – «Деятельность» газеті: «... істің мән-жайына түсінген әрбір көзі ашық оқушы азамат Бабажановтың праволық түсініктеріне қарап, оның өз басының емес, тіпті өз халқының (қазақ халқының) емес, жалпы халықтық мемлекет мүддесін қорғау жағында мықты тұрғанын көреді», – деп жазды. («Жұлдыз», 1990, №1, 179-бет)

 

С.Бабажанов – патша өкіметінің қазақ жерін отарлау, озбырлық саясатына ашық түрде қарсы шыққан күрескер. Ол патша чиновниктерін үнемі тарихи тиянақты ай­ғақ­тармен дәлелдеп, жеңіп кетіп отырған.

Петербургке сапар

 

Алғашқы жазушылық қабілетінің оя­нуы­на Салық Бабажановтың қазақ жерінен Петербургке барған депутаттар құрамында сапар шегуі қозғаушы күш болғаны анық. Орынбор өлкесінен – 10 адам, оның екеуі – Ғұбайдолла Есенбаев пен Салық Бабажанов. Депутаттардың жол басшысы болған – Лев Плотников. Олар хат-хабар тасылатын күре жол – Симбирск, Арзамас, Кіші Новгород, Владимир арқылы Мәскеуге жетіп, онда пойызға отыруға тиіс болды. Петербургте Эрмитаж, Арсенал, ақша зауыты, минералогия мен зоология мұра­жа­йы, Ботаника бағы, кітапханалар секілді аса көрнекті мәдени орындарды аралау көзделген. Кешкілік серуенде Кронштадт, Петергоф, Патша селосы, Гатчинада бола­тын­дықтары туралы белгіленген-ді. Петер­бургте Салық 1860 жылы 31 шілде мен 24 тамыз аралығында болды. Бұл сапарда, ең бастысы, – Салық атақты орыс экономисі және этнографы И.И.Небольсинмен танысқан. Осы адам ықпалы оны қолға қалам алып, орыс жұртына қазақ өмірін терең таныстыруға жетеледі. Сол арқылы Бабажанов Орыс география қоғамымен жақын араласып, қоғамның өз баспанасын­да және бірқатар астаналық газетте ғылыми мақалаларын жариялатады.

 

Тағы бір қызық жайт, сол жылдың басы­нан қалада тұрып жатқан Шоқан Уәлиханов алғашқы аптада-ақ депутат мүшелерімен танысып, 1860 жылы 9 тамызда әке-шеше­сіне жазған хатында: «Мұқан сұлтанның бастауымен Орынбордан депутаттар келгелі бір апта өтті... Бар-жоғы – 8-9 адам. Бүгін олар императорға таныстырылады. Олармен пристав Плотниковтің жәрдемшісі және тілмашы болып қазақ сұлтаны Әлмұ­хамед Сейдалин бар...», – дейді. Плотников «Руский вестник» журналында: «...мен онымен Петербургте танысып, бірнеше тамаша кешті бірге өткіздім», «Шоқан Шыңғысұлы – қазақтардың өз арасында да, біздің Орынбор қаласында да жалғыз феномен, қайталанбас құбылыс», – деп баға берген. Демек, Шоқан мен Салықтың танысуы еш күдік тудырмайды. 1860 жыл­ғы бұл кездесу мен таныстық осы уақытқа дейін қазақ ғалымдарының назарынан тыс қалып келе жатыр.

 

Бабажанов қайтар жолда Мәскеуде үш күн қонақтайды. Қызыл алаң мен Кремль ішінде болып, университет пен театрға ба­ра­ды. Өзінің серіктеріне Салық театр «жай ғана көңіл көтерерлік ойын емес, тыңдау­шы­сына пайдалы ой тастайтын» орын еке­нін түсіндіріп, «біз Россиядан өз ауылымызға халыққа қажетті, мәнді нәрсені ала қайтуы­мыз керек» деп сөйлейді.

(«Жұлдыз», 1990, №1, 201-бет)

 

Шоқанның С.Бабажановтың есімін атайтын еңбегі «Сот реформасы туралы жазбалар» еді. «Северная пчелада» бір жас қазақ Бабажанов мырза Бөкей ордасындағы татар мектептеріндегі білім беру жайын ерекше айқындықпен әңгімелейді. Мұхам­мед­тің үмбеті және «Северная пчеланың» тілшісі Бабажанов мырзаның өзі барып тұр­ған мұсылман екенін әрі, сірә, татар оқуын теріс көре қоймайтындығын айтсақ, бұл жайт тіпті қызық көрінеді», – дейді Шоқан Уәлиханов. Байқасаңыз, Салықтың тегінен, қызметінен, көзқарасынан, жас шамасынан (жас қазақ десе, Салықтың Шоқаннан үлкен еместігі тағы көрініп тұрған жоқ па?!) біраз хабардардай. Бірақ сырттай білетін адамдай сыр ашпайды. Орыс қауымына арнап жазылып отырған еңбекте Салықты «бір жас қазақ» деп таныстыруы – мақала­ның мәнері. Бұдан Шоқан Салықты жақсы білмейді деген қорытынды шығармайық.

(«Егемен Қазақстан», 1995, 24 қараша) Қиын да күрделі ғұмыр

 

Петербургтен оралғанына жарты жыл өтер-өтпесте оған қиын жағдай туады. Хан ордасында полиция бөлімін де, өрт сөнді­рушілер бөлімін де біріктіріп, Салыққа осы жұмыстың үстінен қарап отыру жүктеледі. Бұған көп күш, қажыр-қайрат керек еді. Көктемгі жәрмеңке кезінде уақытша бас базаршы қызметін қоса атқарады. Жәрмең­ке уақытында жалған кредиттік билеттер табылып, оның үстінен жала жабылады. Жерлестері мен бақталастары Бабажанов­тың қызмет бабымен тез жоғарылап бара жатқанына іштері күйіп, домалақ арызды қарша боратады. Бабажановтың Уақытша кеңесте кеңесші болуына әлі жас деп сенім­сіздік білдіре келіп, «ол – Уақытша кеңестің төрағасы полковник Герннің жас әйелімен көңілдес, сондықтан Орданы басқару билігі – сол әйел арқылы Бабажановтың қолында, ал Герн – соның айтқанын орындаушы» деген сұмдық жала жабылады. Мұның ақы­ры Салықтың «отбасы жағдайына бай­ланысты» жұмыстан босауына, Герннің орны­нан түсуіне себеп болып, Ішкі қазақ Ордасы басқармасы Уақытша Кеңестің төрағасы етіп кеше Петербургке жолбасшы болған Лев Николаевич Плотниковті бекіте­ді.

 

1860 жылы 4 маусым күні Орынбор  генерал-губернаторына жазған қатынас қағазында Плотников: «Бабажанов – аса іскер адам, осыдан екі жыл бұрын геогра­фиялық қоғамнан қазақтар туралы жазған этнографиялық еңбектеріне кіші күміс медаль алған», – деп таныстырады.

 

Осы тұста Бабажанов қызметке алынып, Қамыс-Самар бөлігін басқарады. 1867 жылы 28 маусымда Орал казак әскерінің атаманы Н.А.Веревкиннің хатында оның басына тағы да жала бұлты үйірілгенін байқаймыз. «Бабажанов жергілікті жұртқа қысым көрсетіп, казактар мен қазақтардың арасында жанжал тудырып отыр. Оның кезінде ел ішінде барымта-сарымта күшейіп кетті» деп жазады. Жалған жала мен таңыл­ған айыптан Лев Плотников өзі қорғап қалады. Сенаттың 1866 жылғы 10 мамыр­да­ғы жарлығымен «ордалықтар заңды құқынан айыратындай және Сібірге айдай­тындай жағдайда қылмыс істемесе, түрмеге жабылмасын, сол секілді барымта құны 300 теңгеден төмен болса, жауапқа тартыл­масын» деген нұсқау шыққан болатын. Осыған байланысты далалықтарда барым­та-сарымта бел алғаны да рас еді. Ал Бабажановтың тұсында қайта тәртіп орнап, кеми түскен.

 

Уақытша кеңес Салықты ақтап, Ішкі Ор­да­ның Нарын жағына билеуші етіп жібере­ді. 1869 жылы жазда ол науқасына байла­ныс­ты демалысқа шығуға сұранады. Халық үшін қызмет еткен осынау абзал азамат 1871 жылы дүниеден қайтады.

(«Жұлдыз», 1990, №1, 201-бет) Салықтың рухани мұрасы

 

С. Бабажанов этнограф, тарихшы, геог­раф ретінде императорлық Орыс география қоғамының хабаршысына, этнографиялық жинақтарға да мақалалар жариялап тұр­ған. Автор өзінің мақалаларында көбінесе қазақ халқының тұрмысы мен шаруашылы­ғы, діни нанымы мен жоққа сенімі, бақта­шы­лық және саятшылық кәсібі, жылқы өсіруі, қымыздың шипалық қасиеті т.б. жөнінде жазады. Сонымен бірге ол қазақ халқының адамгершілік ар-намысы мен абыройын қорғады, олардың тұрмыс халін жақсартуға, оқу оқып, білім алуына жағдай жасауға шақырды.