Упершыню Гомель

Упершыню Гомель згадваецца ў Іпацьцеўскім летапісе як валоданне Чарнігаўскага князя ў 1142 у сувязі з барацьбой Вольгавічаў (нашчадкаў чарнігаўскага князя Алега Святаславіча) і Мономаховичей (нашчадкаў вялікага князя кіеўскага Уладзіміра Манамаха) за ўладанне вялікакняскім пасадам ў Кіеве.

Археалагічныя дадзеныя сведчаць, што ў 11 - пач. 13 ст. у горадзе былі развіты железообрабатывающее, ювелірна-бронзолитейное, ганчарная, дрэваапрацоўчае, косторезное, зброевае рамяства. Гандлёвыя шляхі звязвалі яго з Кіевам, Чарнігавам, Смаленскам, Валынню, Паўночнай Руссю, Візантыяй. Да пачатку 13 ст. Гомель быў адным з найбуйнейшых гарадоў на зямлі радзімічаў.
               Каля 1335 Гомель увайшоў у склад Вялікага княства Літоўскага, утварыўшы разам са Старадубаў надзел князя Патрыкі Наримунтовича, пляменніка вялікага князя Альгерда. Да 1406 належаў сынам Патрыкі Івану і Аляксандру (па іншых дадзеных у 2-й пал. 14 ст. Гомелем валодаў падольскі князь Фёдар Кориатович). У канцы 14 ст. згадваецца ў "Спісе гарадоў рускіх далёкіх і блізкіх" у ліку "кіеўскіх" гарадоў. У 1406 вялікі князь літоўскі Вітаўт, западозрыўшы Аляксандра Патрикиевича ў маскоўскай арыентацыі, адабраў у яго Гомельскі надзел. У 1406 - 19 Гомелем кіравалі вялікакняжацкія намеснікі. У 1419 - 35 горад належаў князю Свідрыгайла, у 1446 - 52 - бегчы з Расіі князю Серпухаўскай і Бароўскаму Васілю Яраславіч, з 1452 зноў у складзе уладанняў Свідрыгайла, пасля смерці якога належаў уцекача з Расіі князю Мажайскам Івану Андрэевічу, а прыблізна з 1483. сыну Сямёну.
         Са час руска-літоўскай вайны 1534 - 37 Гомель у чэрвені 1535 абложаны літоўска-польскімі войскамі пад камандаваннем вялікага гетмана літоўскага Ю. Радзівіла, кароннага гетмана Я. Тарновского і кіеўскага ваяводы А. Няміра. Які ўзначальваў абарону маскоўскі намесьнік Д. Щепин-Абаленскі, не дачакаўшыся падмацавання, здаў замак. Па ўмовах мірнага дагавора 1537 Гомель зноў у складзе Вялікага княства Літоўскага, цэнтр Гомельскага староства, з 1565 у Рэчыцкім павеце Мінскага ваяводства. У шэры. 16 ст. Гомель гуляў важную ролю ў абароне паўднёва-ўсходніх зямель Вялікага княства Літоўскага ад набегаў крымскіх татараў.
        На падставе Люблінскай уніі 1569 паміж Вялікім княствам Літоўскім і Польшчай Гомель увайшоў у склад зноў адукаванага федэратыўнай дзяржавы Рэчы Паспалітай.

У 1670 горад атрымаў магдэбургскае права.
                   У 1772 у выніку 1-га падзелу Рэчы Паспалітай Гомель уключаны ў склад Расійскай імперыі, у 1773 - 77 цэнтр Гомельскага павета Рагачоўскай правінцыі, з 1777 мястэчка Беліцкага павета, з 1852 горад, цэнтр павета Магілёўскай губерні. Належаў графу П. А. Румянцаву-Задунайскаму і яго сынам, якія ў 1834 прадалі Гомель генералу-фельдмаршалу І. Ф. По-скевичу-Эриванскому. У 1755 ў ім было 5 тыс. жыхароў.
              У 1850 праз Гомель была пракладзена шашэйная дарога Пецярбург - Кіеў і першая ў Расіі тэлеграфная лінія Пецярбург - Севастопаль. У 1854 да Гомеля далучаны пазаштатны горад Беліца як прадмесце (цяпер Навабеліцкі раён Гомеля), у 1856 падараваны герб гарадской. У 1857 Гомель і Беліца злучаныя арачным мостам праз р.Сож. З развіццём прамысловасці расло насельніцтва горада. У 1854 ў ім было 10,1 тыс., у 1858 - 13,7 тыс., у 1860 - 17 тыс. жыхароў. У 1854 ў Гомелі з Беліцы 1219 жылых, гаспадарчых і адміністрацыйных пабудоў, з іх 129 каменных і 1090 драўляных, 5 цэркваў, манастыр. Пажар 1856 знішчыў 540 дамоў.
           У 2-й пал. 18 - 1-й пал. 19 ст. у Гомелі створаны палацава-паркавы ансамбль, адкрыты духоўныя і народныя вучылішча; царкоўна-прыходскае вучылішча ў Новай Беліцы. Меўся тэатр.
            У 1873 праз Гомель пракладзеныя ўчасткі Лібава-Роменскай, у 1888 - Палескіх чыгунак. З ператварэннем Гомеля ў чыгуначны вузел паскорылася развіццё прамысловасці і гандлю. Вялося добраўпарадкаванне горада, пачалося будаўніцтва вадаправода, у 1872 на вуліцах з'явіліся газавыя ліхтары, пасля 1879 забрукаваны цэнтральныя вуліцы. Па перапісу 1897 у Гомелі 36,8 тыс. жыхароў.
              У 1-ю сусветную вайну ў горадзе размяшчаліся Гомельскі перасыльны пункт, франтавыя майстэрні па вырабе і рамонце зброі, транспартных сродкаў, адзення, працавалі эвакуіраваныя прадпрыемства, у т. ч. брэсцкі з-д "Арсенал". З 2-й пал. 1915 аднавілася стачачны барацьба, адноўлены або створаны нанова бальшавіцкія арганізацыі. Найбуйнейшым рэвалюцыйным падзеяй у Гомелі перыяду 1-й сусьветнай вайны было Гомельскага перасыльнай пункта паўстанне 1916.

6. (19) .03.1917 утварыўся Гомельскі савет рабочых і салдацкіх дэпутатаў, некалькі пазней - Гомельскі павятовы Савет сялянскіх дэпутатаў.
18 - 19 сакавіка (31 сакавіка - 1 красавіка) аформілася Гомельская аб'яднаная арганізацыя РСДРП. Але ўжо 6 (19) красавіка бальшавікі Гомеля першымі ў Беларусі арганізацыйна размежаваўся з згоднікаў і стварылі самастойную арганізацыю - Палескі камітэт РСДРП (б). З лета 1917 дзейнічала таксама Гомельская арганізацыя анархістаў-камуністаў.
              1918/03/01 Гомель заняты войскамі кайзераўскай Германіі. Захопнікі ліквідавалі органы Савецкай улады і ўсталявалі жорсткі акупацыйны рэжым.
        1919/01/14 ў Гомель ўвайшлі часткі Чырвонай Арміі. Да сярэдзіны сакавіка 1919 г праведзены выбары Гомельскага Савета, у якім бальшавікі занялі кіраўнічы становішча.
                   З пераходам да новай эканамічнай палітыцы палепшыліся гаспадарчыя паказчыкі работы прадпрыемстваў, да канца 1923 прамысловасць Гомеля ў цэлым, стала рэнтабельнай. У 1924 - 25 рэканструяваны заводы "Рухавік рэвалюцыі", "Чырвоны хімік" і, інш Да 1926 прадпрыемствы горада перавысілі па асноўных паказчыках даваенны ўзровень. У 1920-я гады ў Гомелі дзейнічалі мастацкая халадца, рабфак, 15 школ 1-й ступені і 2 школы падлеткаў, 13 сямігодак, 4 школы 2-й прыступкі і девятилетка, музычная школа, 3 тэхнікума, 6 бальніц, 8 амбулаторый. У 1923 у Гомелі 75 тыс., у 1926 - 86,4 тыс. жыхароў.
                        У 1926 у "выніку 2-га ўзбуйнення БССР Гомель увайшоў у склад Беларусі: у 1926 - 31 і з 1937 цэнтр Гомельскага раёна, у 1926 - 30 - Гомельскага, акругі, з 1938/01/15 - Гомельскай вобласці. У 1940 у горадзе 144169 жыхароў, педагагічны, лесатэхнічны і настаўніцкі інстытуты, 2 навукова-даследчых інстытута (лясной гаспадаркі і трахоматозно-афтальмалагічны), 11 сярэдніх спец. навучальных устаноў, 30 сярэдніх школ, 61 дашкольная ўстанова, 13 бальнічных устаноў, 20 амбулаторый і паліклінік, 18 урачэбных пунктаў , 15 клубаў, 5 кінатэатраў, 15 масавых бібліятэк, вобл. бібліятэка, драматычны тэатр, краязнаўчы музей і інш культурна-асветніцкія ўстановы.
Вераломны напад фашысцкай Германія на СССР парушыла мірную працу савецкіх людзей. 1941/06/22 ў Гомельскім гаркаме партыі адбылося экстраннае нараду з кіраўнікамі партый, прафсаюзных і камсамольскіх арганізацый, на якім былі намечаны меры па мабілізацыі сіл і сродкаў на барацьбу з фашысцкай агрэсіяй. Тысячы гамяльчан працавалі на будаўніцтве абарончых збудаванняў. З набліжэннем фронту пачалася эвакуацыя. У лімітава кароткія тэрміны з горада вывезены абсталяванне 42 прамысловых прадпрыемстваў, запасы сыравіны і гатовай прадукцыі, шматлікія сем'і рабочых і служачых. У пачатку ліпеня 1941 тэрыторыя Гомельшчыны стала арэнай баявых дзеянняў.
            На тэрыторыі Гомельскай вобласці з самага пачатку нямецка-фашысцкай акупацыі зарадзілася партызанскі рух, з лістапада 1942 года дзейнічала Гомельскае партызанскі злучэнне.
                  Вайна нанесла гораду велізарны ўрон. Фашысты вывезлі ў Германію пакінутае прамысловае і энергетычнае абсталяванне, запасы харчавання, сыравіны і матэрыялаў, на 80% знішчылі жылы фонд. Загінула больш за 55 тыс. жыхароў горада, звыш 5 тыс. сагнаныя на катаржныя работы ў Германію. Насельніцтва Гомеля зменшылася больш чым у 9 разоў. Урон, нанесены народнай гаспадарцы горада, склаў больш за 3 млрд. руб. З першых дзён вызвалення пачаліся аднаўленчыя работы, у іх прымала ўдзел усе працаздольнае насельніцтва горада. У 1944 на агульнагарадскіх воскресниках адпрацавана 681 тыс. чалавека-гадзін, кошт выкананых работ перавысіла 730 тыс. руб. Першым пачаў дзейнічаць Гомельскі чыгуначны вузел, якi ажыццяўляў перавозку на фронт войскаў, ваеннай тэхнікі і боепрыпасаў. Да канца 1944 былі адноўленыя 25 прамысловых прадпрыемстваў; далі першую прадукцыю завод "Гомсельмаш", запалкавая фабрыка "Везувій", пачалі працаваць станкабудаўнічы і электратэхнічны заводы. У 1945 ўступілі ў строй дадатковай магутнасці на шклозаводзе, мясакамбінаце, мылаварным заводзе. За гады 4-й пяцігодкі (1946 - 50) ў Гомелі не толькі адноўлены разбураныя прадпрыемствы, але я пабудаваныя з-ды "Штамп", овощеконсервный і інш
             За 1946 - 47 адноўлена, пабудавана і ўведзена ў эксплуатацыю 42,5 тыс. м2 жылля, за 1948 - 49 - 132,9 тыс. м2. Да пачатку 1950-х гадоў адноўлены навучальныя ўстановы горада. У 1944 у Гомелі аднавіў працу педагагічны інстытут. Інтэнсіўнае прамысловае будаўніцтва разгарнулася ў горадзе ў 1950 - 60 гады. Да сярэдзіны 1955 прадпрыемствы Гомеля павялічылі выпуск валавой прадукцыі ў параўнанні з 1950 на 80%. Узрасла роля гомельскіх прадпрыемстваў у прамысловай вытворчасці рэспублікі. Да пачатку 1970-х гадоў Гомель быў адзіным у Беларусі вытворцам радыё-і электрапрыбораў, прыбораў кантролю і рэгулявання тэхналагічных працэсаў, торфодобывающей тэхнікі. Яго прадпрыемства давалі больш за 30% вырабляюцца ў рэспубліцы запалак, 48% кандытарскіх вырабаў, 50% маргарыну, 97% мыла. У Гомелі выпускалася больш за 70% вырабляюцца ў СССР сіласаўборачных камбайнаў, 20% вітрыннае шкла і 50% шкляных труб. Усе веласіпедныя заводы краіны забяспечваліся шарыкападшыпнікамі, што вырабляюцца ў Гомелі. Павялічыўся ўклад горада ў развіццё эканамічных сувязяў Беларусі з замежнымі дзяржавамі. Металарэжучыя станкі, сіласаўборачных камбайны, Электраапаратура, торфодобывающие машыны, рачныя судны, шкло і інш прадукцыя экспартавалася ў краіны Еўропы, Азіі і Афрыкі. За поспехі, дасягнутыя ў развіцці прамысловай вытворчасці ў гады 8-й пяцігодкі (1966 - 70), Гомель узнагароджаны ордэнам Працоўнага Чырвонага Сцяга.

У 1961 Гомель атрымаў прыродны газ, у 1962 пушчаны, першы тралейбус. Паляпшалася матэрыяльная база народнай адукацыі, пашыралася школьная сетку.
            У 1970 - 80-я гады ў шэрагу галін прамысловасці Гомеля створаны новыя магутнасці. Ўведзена ў строй 2-я чарга хімічнага завода ім. 50-годдзя-СССР, завершана будаўніцтва завода "Цэнтраліт", рэканструяваны і пашыраны вытворчасцей, магутнасці на шклозаводзе ім. М. В. Ламаносава, заводах "Гомсельмаш", жалезабетонных вырабаў, вымяральных прыбораў, на панчошна-трыкатажнай фабрыцы ім. 8 Сакавіка, у ПА кандытарскай прамысловасці "Спартак", швейным "Камінтэрн" і інш На заводах "Цэнтраліт", папярова-лесахімічная, малочным, вымераў, прыбораў, станкабудаўнічым, шклозаводзе ажыццёўлена буйное тэхнічнае пераўзбраенне. 2 / 3 прадпрыемстваў горада сталі нарошчваць выпуск прадукцыі за кошт росту прадукцыйнасці працы. У выніку ў 1985 упершыню за 10 папярэднічалі гадоў атрымана больш за 90% прыросту аб'ёму вытворчасці. У цэлым за 11-ю пяцігодку (1981 - 85) выпуск прамысловай прадукцыі ў Гомелі узрос больш чым на 38% пры плане 31,9%, прадукцыйнасць працы паднялася на 28,2% пры плане 22,4%.
              У 1986 - 88 на новыя ўмовы гаспадарання перакладзены 66 з 69 прамысловых прадпрыемстваў горада. Пераход на больш эфектыўныя метады гаспадарання дазволіў прадпрыемствам Гомеля ў 1988 атрымаць звыш плана больш за 42 млн. руб. прыбытку. 206 вырабаў гомельскіх прадпрыемстваў выпускалася (1988) з дзяржаўным Знакам якасці, іх прадукцыя экспартавалася ў 60 краін свету, у тым ліку у Японію, Англію, ЗША, Канаду, Данію, Швецыю, Фінляндыю, ФРГ. Новым з'явай у жыцці Гомеля стала дзейнасць кааператыўных аб'яднанняў, пастаянна расце іх доля ў задавальненні запатрабаванняў насельніцтва. Рашэнне эканамічных і сацыяльных праблем горада сур'ёзна ўскладнілася ў сувязі з аварыяй на Чарнобыльскай АЭС (красавік 1986), у выніку якой частка тэрыторыі Гомельскай вобл. падвергнулася радыёактыўнаму забруджванню. Меры па забеспячэнню бяспекі насельніцтва запатрабавалі значных людскіх і матэрыяльных рэсурсаў. У Гомелі створаны Беларускі філіял Усесаюзнага навукова-даследчага інстытута сельскагаспадарчай радыялогіі.

Паходжанне назвы горада
        Існуе не менш за шэсць версій паходжання назвы Гомеля. Адна з самых распаўсюджаных - імя яму даў ручай Гамяюк, упадаўшая ў раку Сож ля падножжа ўзгорка, дзе і было заснавана калі-то першае пасяленне [крыніца не паказаны 368 дзён]. На карысць гэтай версіі кажуць шматлікія аналогіі ў назвах гарадоў Беларусі: Мінск - на Менцы, Полацк - на Палаце, Віцебск - на Віцьба. Назва рэчкі Гамяюк можа адбывацца ад фінскага homma joki «хуткая рака» .
            Летапісныя згадкі горада якія адносяцца да 1142 і да XVI стагоддзе прысутнічаюць у формах Гомь, Гомье, Гомей, Гомьи. У гэтых формах даследчыкі бачаць старажытна-славянскае слова гам «пагорак, груд» .
               У летапіснай запісу 1142 была зафіксавана форма назвы Гомій («... і слышавъ оже билися Вольгавічамі ў Пераяслаўля съ стрыемъ яго з Вячеславомъ, і братам яго Изяславомъ, і поиде на воласці ихъ, і взя каля Гомия воласць ихъ ўсю»).
               У летапісах горад згадваецца пад назвамі Гомей, Гомій, Гомін, Гомъ, Гомъе.
            Сучасная форма зацвердзілася толькі XVII-XVIII стагоддзях .