Қазақстан Республикасында геодезиялық қызметті ұйымдастырудың тәртібі

                                                 Мазмұны:

Кіріспе...............................................................................................................3

1. Қазақстан Республикасында геодезиялық қызметті ұйымдастырудың   тәртібі................................................................................................................4

2. Мемлекеттік геодезиялық тораптар..........................................................5-6

Қорытынды.........................................................................................................7

Пайдаланылған әдебиеттер...............................................................................8

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                               

 

                                                    Кіріспе 
Жергiлiктi жер туралы ақпарат республика экономикасының, қорғаныстың көптеген саласының маңызды құрамы болып табылады, осыған байланысты геодезиялық және картографиялық өнiмнiң сапалы қызметiне сұраныс өсiп келедi, және көп жағдайда осы өнiмдер заңды құжат болып табылады. БҰҰ деректерi бойынша басқарушы шешiмдердi қабылдауды қолдау жүйесiндегi кеңiстiктiк ақпараттың еншiсiне осы жүйедегi ақпараттың жалпы көлемiнен 80% дейiн құрайды. 
      Республиканың топографиялық-геодезиялық және картографиялық зерделенуi мемлекеттiк геодезиялық жүйенi құрайды, оның құрамына Қазақстан Республикасының координаталық негiзi болып табылатын ұзындығы 76 000 текше км құрайтын 155 мың нүктелер және нивелирлi жүйелер және масштабы 1:25 000-1:1 000 000 болатын мемлекеттiк топографиялық карталардың 43 575 парағы енедi. 
      Бюджеттiк қаржыландырудың ұлғаюына байланысты республиканың жалпы көлемiнен 10 %, аэротүсiрiлiм жүргiзiлдi; мемлекеттiк геодезиялық желiлерi нүктелерiнiң жалпы санына 0,9 % көлемi зерттелдi, жалпы нивелирлiк желi ұзындығынан 3 % нивелирлендi, барлық масштабтық реттегi мемлекеттiк топографиялық карталар парағы санынан 7 % жаңартылды. 
  Тұтастай алғанда геодезия және картография саласында жағымды алғы шарттар туындады, сонымен қатар басты шешiлмеген мәселелерге келесiлердi жатқызуға болады. 
      1. Картография негiзi болып табылатын мемлекеттiк геодезиялық желi жартылай жойылған және көп жағдайда қайтадан қалпына келтiрiлмейдi, соның нәтижесiнде оған қойылатын талаптарға толығымен жауап бере алмайды. 
      2. Жер серiктiк технологиялардың дамуына және топографиялық геодезиялық өндiрiстiң жер серiктiк координаталық анықтаудың жеке әдiсiне көшуiне байланысты республиканың жаңа координаталық негiзiн құру және дамыту мәселесi тұр. 
      3. Қазақстан Республикасы аумағының топографиялық және картографиялық қамтамасыз етiлу жағдайы ерекше алаңдатушылық тудырады, карталардың уақытқа сай келу деңгейi 10-20 жылды құрайды. 
      4. Сейсмобелсендi аумақпен Қазақстанның Каспий маңы аумағының жоғары нақты геодезиялық өлшемдермен толық қамтылмауы. 
      5. Агенттiкке ведомстволық бағынысты кәсiпорындардың жалпы техникалық және технологиялық артта қалуы. 
      6. Жеткiлiктi дәрежеде жас мамандардың жоқ болуы және мамандарды дайындау, қайта дайындау сапасы қазiргi уақыттағы техника және технология талаптарына сәйкес келмейдi. 
      7. Нарықты нақты емес геодезиялық және картографиялық өнiмдерден қорғау, олардың пайдаланылуы мемлекетке және тұтынушыларға залал келтiруi мүмкiн. 
      Жаһандық бәсекеге қабiлеттiлiгiн бағалау тұрғысына байланысты Қазақстанның жағдайымен байланысты басқа да мәселелер бар. Қазiргi кезде Жаһандану республикада болып жатқан барлық дерлiк процестерге ақырындап әсерiн тигiзуде, Қазақстанның ақпараттың кеңiстiгi бiрегей ақпараттық кеңiстiкке ене түсуде. 
    Қазiргi жағдайдың сараптамасын ескере отырып және Қазақстанның әлемнiң бәсекеге қабiлеттi 50 елдiң қатарына енуi және тұрақтандыру бойынша қойған тапсырманы ескере отырып, жер ресурстарын басқару, геодезия және картография салаларының стратегиялық

бағыттары анықталды, бұл  өз кезегiнде жер ресурстары туралы нақты ақпаратпен қамтамасыз етуге, Қазақстан Республикасының Дүниежүзiлiк  экономикалық форумның «Институцияналды даму» көрсеткiштерi бойынша бәсекеге қабiлеттiлiктiң жаһандық индексiндегi рейтингiн көтеруге, елдiң қорғаныс мүмкiншiлiгiн нығайтуға, ұлттық қауiпсiздiк  деңгейiн жоғарылатуға септiгiн тигiзедi.

 

 

 

Қазақстан Республикасында  геодезиялық қызметті ұйымдастырудың тәртібі. Бүгінгі таңда геодезия жоғары ғылыми деңгейде, аса жаңа техникалық базада дамып, халық шаруашылығының барлық саласының мұқтаждарын қанағаттандыруда. 1925 жылдан бастап бұрынғы одақта мемлекеттік карталар жасау үшін жер бетін әуеден суретке түсіру қолданылды. Ал ол бүгінгі күндері жердің бетін картаға түсірудің ең негізгі әдісі болып табылады. Ал геодезия жұмыстары үшін авиацияны қолдану қысқа мерзімде (1945 жылға дейін) бұрынғы ТМД территориясының 1:1000000 масштабтағы топографиялық карталарын жасауға мүмкіндік берді. Соғыстан кейінгі кезендегі геодезиялық қызметтің елеулі жетістігі 1954 жылға қарай 1:100000 масштабтағы карталар жасау болды. Қазіргі кезең 1:25000 ірі масштабтағы карталарды жасаумен сипатталады. Топографиялық-геодезиялық жұмыстардың және картография өндірісінің мұнан әрі алға қарай дамуы ғарыш техникасын қолданумен тікелей байланысты болып отыр.             Келешекте халық шаруашылығының шұғыл өсіп отыратын қажеттерін ғарыштан суретке түсірмей жүзеге асыру мүмкін емес. Қазірдің өзінде-ақ жасалған ғарыштық борттық аппаратуралардың мүмкіндіктері сондай орбитадан қабылданған бейне-ақпараты өзіне қойылған міндетті шешуге қабілеттілігі жағынан белгіленген масштабтағы карталардың көпшілігін жасауға мүмкіндік береді, демек олар кең диапазонды масштабтағы карталарды тікелей даярлауға жағдай туғызып отыр деуге болады. 1974 жылдан бастап  шельфті  жалпы мемлекеттік картаға түсіру одан әрі дамыды, теңіз түбінің беті координаталар мен биіктіктердің бірыңғай жүйесінде кескінделді. Теңіз түбін түсіру үшін жер бетін әуеден суретке түсірген сияқты теңіз түбінің сурет карталары мен планын алуға мүмкіндік беретін қазіргі заманғы техникалық кұралдар жасалды. Қазақстанда  топографиялық - геодезиялық және картографиялық қызметті Республикамыздың жер ресурстарын басқару Агенттігі басқарады. Геодезияның келешекте өркендеуіне жақсы жағдай жасалды деуге болады.   Оған 1940 жылдары Жамбыл мен  Қарағандыда, 1946 жылы Талғарда ұйымдастырылган геодезиялык отрядтардың қазіргі танда "Оңтүстікгеодезия", "Астанатопография", "Алматыгеокарта", "Солтүстікгеодезия" сияқты ірі мемлекеттік өнеркэсіпке айналып, Қазақстан Республикасы әскери күштерін геодезиялық- ақпараттармен қамтамасыз ететін Орталықтың ашылуымен қатар, Қазақстанда геодезиядан мамандар дайындауда Қ.И. Сәтбаев атындағы Қазақ Ұлттық техникалық университеттің, т.б. еңбектері айқын дәлел. Жоғарыда айтылған мекемелердің негізгі өндірістік міндеттері мыналар:                                                                                         1. Республикамыздың кең-байтақ территориясында геодезиялық тірек жүйесін дамыту мен карталар жасауда қажетті топографиялық түсірулер жүргізуде жоғарғы дәлдіктегі жұмыстарды ұйымдастыру.                                                                                                                2. Әртүрлі мақсаттарға қажет карталарды, пландар мен атластарды жасау және оларды басып шығару.                                                                                                                                     

3. Әртүрлі мекемелерге  геодезиялык және топографиялык  жүмыстарды жүргізуге рүқсат  беру, олардың орындалу сапасын  бақылау және барлык мәлімеггерді  бір жүйеге келтіру.      Жер ресурстарын басқару агенттігінің жанында республикада атқарылған картографиялык және геодезиялық жұмыстардың бәрі жиналған. Орталық картографиялык қор және Мемлекеттік геодезиялық қадағалау баскармасы бар. Бұл мемлекеттік басқарма топографиялық және геодезиялық жұмыстарды жүргізуге рұқсат береді. Олардың орындалу сапасын бақылайды, әрі келешектегі геодезиялық жұмыстар үшін бастапқы мәліметтер қызметін атқаратын материалдарды бір жүйеге келтіреді.

 

                                 Мемлекеттік геодезиялық тораптар

Мемлекеттік геодезиялық  тораптар жиілету және түсіріс торларын одан әрі дамытудың, сонымен қатар ізденіс, құрылыс, жер қойнауын пайдалану, жерге орналастыру, т.б., көптеген инженерліқ есептерді шешудің негізі болып табылады. Сондықтан, геодезиялык тораптарды құрудың дәлдігің қамтамасыз ету үшін оның бұрыштық және ұзындық өлшеулері тиісті аспаптар мен тәсілдер арқылы жүргізілуге тиісті Мемлекеттік геодезиялык тораптарга мыналар жатады: а) 1,2,3,4 кластың пландық жүйелер, олар өзара бұрыштық және ұзындық өлшеулер дәлдігімен, жүйе қабырғаларының ұзындықтарымен ерекшеленеді. Пландық жүйелер триангуляция, триатерация, полигонометрия әдістерімен кұрылады. ө) I, II, III және IV класты биіктік нивелирлік тораптар. Олар геометриялық нивелирлеу әдісімен кұрылады. Геодезиялык жүйелер жалпыдан жекеге қарай көшу принципімен: жоғары жүйеден, яғни 1-кластан төменге карай неғұрлым дәл құрылғаннан, соғұрлым ұсақтау және дәлдігі кемдеу класқа карай кұрылады. 1-класты жүйе мейлінше жоғары дәлдікке ие болады және ол төменгі кластарға геодезиялык жүйелердің дамуы мен орлардың пункттерінің координаталарын біртұтас жүйеде есептеу үшін, негіз кызметін атқарады.                                                       Триангуляция әдісі. Триангуляция әдісі жергілікті жерде үшбұрышты жүйесін құрудан тұрады, оларда барлық бұрыштар мен кейбір базис кабырғаларының ұзындығы өлшенеді . Үшбұрыштың басқа қабырғаларының ұзындықтары тригонометрияның белгілі формулалары бойынша есептеледі. 1 класс триангуляциясының тұгас жүйесін орасан зор территорияда құру едәуір уақыт пен материалдық қаражатты жұмсауды керек етеді. Сондықтан I класты геодезиялык жүйені, мүмкіндігінше меридиан және параллель бағытында бірінен-бірі 200 км-ге дейінгі алые кашықтықтарда орналасқан үшбұрыштар катары түрінде құрады. I кластық триангуляция қатарының параметрі 800 км-ге дейінгі тұйық полигонды құрастырады. 2 класты триангуляция бірінші класты полигонның бүкіл ауданын толтыратын және 1 класты пункттерімен сенімді байланыстағы үшбұрыштардың жаппай жүйелі түрінде дамиды. 3 және 4 класты триангуляциялар мемлекеттік геодезиялык жүйелердің одан арғы жиілендіруі болып табылады. I және II, III класты мемлекеттік геодезиялык жүйе 50-60 км²-қа бір пункт тығыздықпен жасалынады. Пункптердің осындай тығыздығы 1:25000 және 1:10000 масштабтағы топографиялық түсірулерді қамтамасыз етеді.                                                                                                                                                Трилатерация әдістері. III және IV класты мемлекеттік геодезиялык жүйелер, трилатерация әдісімен де қүрылуы мүмкін. Трилатерация триангуляция тәрізді, барлык қабырғапар узындықтары өлшенген үшбұрыштар жүйесі болып саналады. Үшбұрыштарды шешу аркылы горизонталь бұрыштарын, ал одан кабырғаларыныц дирекциондық бұрыштарын анықтайды. Содан кейін пункттердің координаталарын есептеуді триангуляциядагыдай жүргізеді. Трилатерация жүйесінде қабырғаларының үзындыгы әдеттегідей радио және жарық қашықтық өлшеуіштерімен өлшенеді. Бұл жағдайда қабырғаларды өлшеудің салыстырмалы қателігі мынадан аспауы керек: III класс үшін-1:100000, IV класс үшін- 1:40000.                                                                                          Полигонометрия әдісі. Орманды жазық жерде триангуляция жүйесінің дамуы қиындау немесе жергілікті жағдайдың күрделілігінен экономикалық жағынан орынсыз кезде полигонометрия әдісі қолданылады. Осы әдіс жергілікті жерде жүрістер және полигондар жүйесін салудан тұрады, олардың барлық бұрыштары мен қабырғалары өлшенеді . Егер бір пункттің координаталары және бір қабырғасының дирекциондык бұрышы белгілі болса, онда полигонометриялық жүрістің барлық пункттерінің координаталарын есептеп шығаруға болады. Полигонометриялық жүрістің бұрыштары тиісті дәлдіктегі теодолиттермен өлшенеді. Полигонометриялык жүрістердің қабыргаларының ұзындығын өлшеу үшін жарық және радио қашықтық өлшеуіштер, оптикалық-механикалық қашықтық өлшеуіштер, болат және инварлық сымдар, ленталар мен рулеткалар колданылады. Қабырғаларының ұзындығы, сонымен қатар өлшенген базистен, қосалқы бұрыштары өлшенген геометриялық фигуралар арқылы анықталуы мүмкін. Сондықтан қабырғаларын өлшеу әдісіне байланысты полигонометрия; а)траверстік немесе магистральдық , яғни қабырғаларын тікелей өлшеу арқылы; э) параллактикалық полигонометрия, яғни қабырғаларды қысқа базис және параллактикалық сүйір бұрыш арқылы жанама тәсілмен анықтауға негізделген .                        Егер ab базисі полигонометриялық жүрістің АВ қабырғасына перпендикуляр болса және онымен екіге бөлінсе, онда АВ қабырғасының ұзындығын анықтау үшін ab-базисін және φ₁ мен φ₂ параллактикалық бұрыштарын өлшеу жеткілікті.                                                                                             I класты полигонометрия меридиан және параллель бағытында созылған жүріс түрінде кұрылады, олар бірінші класты периметрі 700-800 км полигонный буындарын құрады, 2 класты полигонометрия I класты триангуляция мен полигонометрияның ішінде периметрі 150-180 км-лік тұйық полигон жүйесі ретінде дам иды. 3 және 4 класты полигонометриясы торапты пункттері бар жүрістер жүйесі немесе жоғарғы класты мемлекеттік геодезиялык жүйенің пункттеріне сүйенетін жекелеген жүрістер түрінде кұрылады. Полигонометрияның негізгі сипаттамалары 9-кестеде келтірілген.                                                                                                                                             Мемлекеттік нивелирлеу жүйесі. Мемлекеттік нивелирлеу жүйесінің пункттерінің биіктіктерін геометриялық нивелирлеу әдісімен анықтайды. I класты нивелирлеу жүйесі периметрі 2000 км-ге жуық тұтас полигонды құрайтын жүрістерден тұрады. I класты нивелирлеу мейлінше жоғары дәлдікпен жүргізіледі, оған барынша жетілдірілген аспаптар мен бакылау әдістерін қолдану арқылы жетуге болады. Салыстырмалы биіктікті анықтаудың орташа квадраттык кездейсоқ қателігі 1 км жүрісте m_h 0,5 мм болады. И класты нивелирлеу сызығы I класты нивелирлеу пункттерінің арасында периметрі 500-600 км полигондар түрінде салынады. II класты нивелирлеу жүрісінде салыстырмалы биіктікті анықтаудың орташа квадраттык кателігі 1 км жүрісте m_h =0,8 мм-ден аспауы керек. III класты нивелирлеу жүйесі I және II класты нивелирлеу полигонының ішінде жүйе немесе II кластык полигонды периметрі 150-200-ден 6-9 полигонға бөлетін жеке жүрістер түрінде жасалынады (1км жүрісте m_h=1,6 мм-ден аспауы керек). III класты нивелирлеу жүйесін одан ары жиілендіру IV класты нивелирлік жүрістер жүйелерін құру аркылы орындалады. Олар топографиялық түсірулердің тікелей биіктік негізі болып табылады. Оларды салу жиілігі түсіру масштабымен және жергілікті жердің жер бедерінің сипатымен сабақтас болады. Барлық кластағы нивелирлеу жүрістері жергілікті жерде орташа есеппен алғанда 5 км сайын тұракты реперлер және таңбалармен бекітіледі.

 

 

 

 

 

 

                                                  

                                               

 

                                                             Қорытынды                                                             

               Қазақстан Республикасы жер ресурстарын басқару агенттігі Мемлекет Басшысы алдымызға қойған мақсаттарға жету қажеттілігіне байланысты, сондай-ақ геодезиялық және картографиялық қызметтің негізгі бағыттарын келешекке жалғау үшін өзінің басты мақсаты ретінде - халықаралық талаптарға сай келетін және мемлекеттің күнде өсіп келе жатқан қажеттілігін қамтамасыз ететін жоғары дәлдікті спутниктік геодезиялық желілер мен заманауи бәсекелестікке сай геодезиялық және картографиялық өнімдер жасауға бағытталған заманауи техника мен прогрессивті технологияларды қолдана отырып геодезия және картография саласын одан әрі дамытуды қолға алды.

1. Геодезиялық және картографиялық қызметтің қазіргі кезеңдегі негізгі бағыттары мыналар болып табылады:
2. Геодезия және картография саласындағы бірегей мемлекеттік және ғылыми-техникалық саясатты әзірлеу және іске асыру, сондай-ақ геодезиялық және картографиялық қызмет субъектілерінің қызметін үйлестіру.
3. Мемлекеттік, арнайы немесе салалық мақсаттағы геодезиялық және картографиялық жұмыстардың орындалуын ұйымдастыру және үйлестіру, құжаттар мен материалдарды қалыптастыру, сақтау және пайдалануды қамтамасыз ету, Қазақстан Республикасындағы объекті атауларының мемлекеттік каталогын жасау және жүргізу.
4. Басқару, өкімдік ету, сондай-ақ геодезиялық және картографиялық қызмет субъектілерін геодезиялық, топографиялық және картографиялық өнімдермен қамтамасыз ету.
5. Геодезиялық және картографиялық қызметті мемекеттік геодезиялық қадағалау, лицензиялау.
6. Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекарасын демаркациялауды геодезиялық және картографиялық қамтамасыз ету, сондай-ақ Қазақстан Республикасының теңіз кеңістігін делимитациялауды қамтамасыз ету.
7. Геодезия және картография саласындағы халықаралық ынтымақтастықты дамыту.
8. Жер қабатының қазіргі тік қозғалысының карталарын жасай отырып геодинамикалық полигондардағы жер сілкінісін болжау бойынша ғылыми-тәжірибелік зерттеу.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

              Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев.

2. Нұрпеиісова М.Б. Геодезия - Оқулық. Алматы: «ЭВЕРО» баспаханасы, 2005.