Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік географиясы пәнінің мақсаты мен міндеті, еліміздің дүние жүзілік картада алатын орны

Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия  ұлттық университеті

Дәріс

Басылым: үшінші

Дәріс №1

 

Тақырыбы: Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік географиясы  пәнінің мақсаты мен міндеті, еліміздің дүние жүзілік  картада алатын орны

 

Жоспары:

1. Қазақстан экономикасы және дүние жүзілік шаруашылықтың даму кезеңдерi
2. Қазақстанды дүниежүзiлiк шаруашылыққа үйлестiру бағыттары

 

Мақсаты: Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік географиясы  пәнінің мақсаты мен міндетін түсіндіре отырып, еліміздің дүние жүзілік қоғамда  алатын орны жайында мағлұмат беру.

 

Қазақстанның  кеңестік  одақ  тарағаннан  кейінгі  экономикалық  құрылымы  тұтастай  өзгерді.  Экономика  құрылымындағы  өзгерістер  дүние  жүзілік  шаруашылықпен  тікелей  байланысты  жағдайда  жүріп  отыр,  сондықтан  ұлтаралық  корпорациялардың  енуі  Қазақстан  экономикасының  дамуына , келешегіне , шаруашылық  салаларының  мамандануына  ықпалын  тигізуде. Дүние жүзiлiк  шаруашылық - халықаралық экономикалық қатынастардың объективтi негiзi және маңызды бөлiгi. Халықаралық экономикалық қатынастар дүниежүзiлiк шаруашылық қалыптасқанға дейiн де бар болған. Мысалы, Ұлы Жiбек жолын, Еуропа мен  Солтүстiк Африка, Еуропа мен Таяу Шығыс елдерi арасындағы сауда қатынастарын атасақ та жеткiлiктi. Бұл қатынастар мемлекетаралық, аймақаралық сипатта  болды. Ал, дүниежүзiлiк шаруашылықтың  пайда болуына байланысты халықаралық  экономикалық қатынастар өзiнiң дамуы  үшiн дүниежүзiлiк шаруашылыққа  қарыздар деп атауға болады.

Халықаралық экономикалық қатынастардың қалыптасып, орнығуы оны өз заңдары, қызмет ету  нысандары, iшкi механизмдерi бар дербес құбылысқа айналдырды.Қазiргi дүниежүзiлiк  шаруашылық рыноктық экономиканың объективтi заңдарына негiзделген, өзара байланысты және бiр-бiрiне тәуелдi ұлттық экономикалардың  жиынтық әрекеттерiн көрсететiн  экономикалық организм.

    Өзiнiң қалыптасу және даму  жолдарында дүниежүзiлiк шаруашылық  ұзақ "тар жол тайғақ кешулерден" өттi. Мысалы, Рим империясының өзi сол кездегi дүниежүзiлiк шаруашылықтың  сипатында болды, -деп есептейтiн  зерттеушiлер бар. Тағы бiр ғалымдар  дүниежүзiлiк шаруашылықтың қызметi ұлы географиялық жаңалықтар  ашу ғасырларында (ХV-ХVI) басталғанын  дәлелдейдi. Шынында ХV-ХVI ғасырлардағы  ұлы географиялық жаңалықтарды  ашу кезеңi асыл тастардың,  хош иiстi дәмдердiң, бағалы металдардың, құлдардың халықаралық саудасын жандандырып дамытты. Бiрақ, ол замандардағы дүниежүзiлiк шаруашылық капитализмнiң өзiнiң монополистiк кезеңiне аяқ басқан шағында қалыптаса бастады.

         ХХ ғасырдың бас кезiндегi дүниежүзiлiк  шаруашылық экономикалық емес  әдiстерге: мәжбүр ету, ықтиярсыз  бағындыру, күштеу саясатына негiзделген.  Әрине, мұндай "саясат" қатаң  "текетiрестiктердi" туғызып, дүниежүзiлiк  шаруашылықты тұрақсыздандырды. Бұл  қайшылықтар, тарихтан белгiлi, екiншi дүниежүзiлiк соғыстың басталуына  себепшi болды. Өткiр қайшылықтар  дамыған және дамушы елдердiң  арасында да молынан кездестi.

   ХХ ғасырдың ортасына қарай  дүниежүзiлiк шаруашылық капиталистiк  және социалистiк болып қақ  жарылды. Әлемдiк экономикалық  жүйеде капиталистiк шаруашылық  басым позицияларды иемдендi  Мысалы, 90-жылдардың басында халықаралық  саудадағы олардың үлесi 9/10 болды. 80-жылдары халықаралық экономикалық  айырбаста капиталистiк елдердiң  жиынтық жалпы өнiмiнiң 1/5 өз  тұтынушыларын тапты. Бұрынғы  социалистiк елдерде дүниежүзiлiк  ұлттық табыстың 1/3 өндiрiлдi, соның  iшiнде өзара экономикалық көмек  кеңесi елдерiнде  өндiрiлген  болатын. 

  Үстiмiздегi ғасырдың 60-жылдарында  дүниежүзiлiк шаруашылық жүйесiне  дамушы елдер келiп қосылды. 70-жылдардың  ортасына қарай олардың қатарынан  "Жаңа индустриалды елдер"  – "төрт жолбарыс" – Оңтүстiк  Корея, Тайвань, Гонконг және  Сингапур  суырылып алға шығып,  дүниежүзiлiк қауымдастыққа дамудың  ерен қарқынын паш еттi. Латын  Америкасы елдерiнiң iшiнде өнеркәсiбi  жедел дамып келе жатқан мемлекеттерге  Бразилия, Аргентина және Мексика  жатады.

  Құрылу мен қалыптасу үстiндегi бүкiл дүниежүзiлiк шаруашылық  өз құрамына экономикалық өсу  деңгейлерi бiрдей емес өнеркәсiбi  дамыған, дамушы және экономикалық  жүйесi өтпелi кезеңдi басынан  кешiрiп отырған елдердi бiрiктiрiп  отыр. Қаншалықты қайшылықты және  әр қилы болса да ХХ ғасырға  қарағанда ХХI ғасырдың табалдырығында  дүниежүзiлiк шаруашылық мейлiнше  бiртұтас, үйлестiрiлген, динамикалық  қозғалыстағы шаруашылық болып  көрiнедi. Қазiргi дүниежүзiлiк шаруашылық  рыноктың және халықаралық еңбек  бөлiнiсiнiң принциптерiнiң бейнесiне  ие болып отыр.

 

Қазақстан экономикасын дүниежүзiлiк шаруашылыққа интеграциялау  және оның халықаралы қатынастар мен  халықаралық еңбек бөлiнiсiне белсендi қатысу процестерi ендi ғана басталып келе жатыр. Дегенмен, мемлекетiмiздiң соңғы  жылдарындағы ұтымды әрi өзара тиiмдi сыртқы экономикалық байланыстарды  нығайтып, дамытуға ұмтылыстарын атау керек. Елiмiздiң дүниежүзiлiк интеграциялық  процестерге қатысып, көп жақты  ынтымақтастықты қалыптастыруға мүдделiлiгi орнығып келедi.

     Ең алдымен Ресей Федерациясымен өзара экономикалық қарым-қатынастардың жөнi ерекше. Евразиялық кеңестiктiң едәуiр бөлiгiне орналасқан екi елдiң қарым-қатынастары осы кеңестiктегi экономикалық тұрақтылықтың алғы шарты және қуатты кепiлi. Ресеймен, т.б. Тәуелсiз Мемлекеттер Достастығы (ТМД) елдерiмен Кеден, Төлем және Валюта одақтарын қалыптастыру жұмыстары тұрақты түрде жалғасып келедi. Бұл жұмыстардың қорытындысы қатысушы елдердiң экономикалық дамуына өзiнiң игi әсерiн тигiзерi даусыз. Орталық Азия мемлекеттерiмен, ең алдымен Өзбекстан және Қырғызстанмен ынтымақтастықты жүйелi және қарқынды дамыту және одан әрi кеңейту мәселелерi күн тәртiбiнен түскен емес.

        Бұл аймақтағы өзара тиiмдi экономикалық байланыстардың негiзгiлерiне отын-энергетика және су ресурстарын пайдалану, құрлықтық сипаттағы газ құбырларын тарту, көлiк магистралдары мен байланыс жүйелерiнiң құрылыстарын салу мен пайдалану жатады.

     Экономикасы  мейлiнше дамыған елдердiң iшiнде АҚШ-пен Экономикалық әрiптестiк өзiнiң оң нәтижелерiн бере бастады. Соңғы жылдарда АҚШ-пен сауда-экономикалық қарым-қатынас саласында бiраз келiсiмдерге қол жеттi. Атап айтсақ, Сауда келiсiмi жасалып, оған мемлекет басшылары қол қойды. АҚШ-пен саудада бiздiң елiмiз барынша қолайлылық берiлген ел мәртебесiне ие болып отыр. Қазақстанның сыртқы экономикалық саясатында Европалық бағыттың елеулi маңызы бар екенi анық.

      1996 жылы Қазақстан – Европалық  Одақ бiрлескен комитетi құрылды.  Европалық Одақ елдерiмен сауда-экономикалық  ынтымақтастығтын арттыру елiмiз  үшiн елеулi саяси-экономикалық  табыс болары сөзсiз. 

       Экономикасы қуатты және инвестициялық  мүмкiндiктерi мол Германия, Ұлыбритания,  Франция сияқты елдермен экономикалық  қарым-қатынастардың жүйелi түрде  дамуы Қазақстан экономикасының  жедел дамуына жәрдем болары  анық.

      Қытай, Жапония, Оңтүстiк Корея  елдерiмен тығыз iс-қимыл мен  әрiптестiктi дамыту, екi жақты байланыстарды  күшейту өз мүмкiндiктерiнен әлi төмен. Қазақстан экономикасының  жаңарту, гүлдендiру бағытында  осы елдердiң инвестициялары мен  үздiк технологияларын алу проблемасы  ерекше ықыласпен талапты қажет  етедi.

       АСЕАН-ға мүше елдермен, ең алдымен  Индонезиямен, Малайзиямен, Сингапурмен  экономикалық қарым-қатынастардың  бiзге тартымдылығы – ол елдердiң  тарихи қысқа мерзiм iшiнде қол  жеткен орасан экономикалық жетiстiктерiнiң  iс-тәжiрибесi.

        Туркия, Иран, Сауд Арабиясы т.б.  таяу және Орта Шығыс елдерiмен  экономикалық ынтымақтастыққа мүдделiгiмiз  жекелеген бағыттарды ұстанып  қалмай, көп жақты шаруашылық  байланыстарға ұмтылысымыздың сипатын  көрсетедi.

        Қазақстан экспортының құрылымында  шикiзаттық бағыттың басым екендiгi  белгiлi [8,9]. Халықаралық интеграциялық  процестерге еркiн үйлесудi шешуге  мынындай алғышарттарды орындау  көмектеседi:

• Қазақстанның рыноктық экономиканы дамытудағы негiзгi кезеңдерден жеделдете өтуi;
• КСРО-ның ыдырауымен байланысты бұзылған экономикалық үйлестiру процестерiн Тәуелсiз Мемлекеттер Достығы елдерi шеңберiнде мүмкiндiгiнше тезiрек қайта    жаңғырту;
• Өнеркәсiбi дамыған және дамушы елдермен, әр түрлi экономикалық топтармен байланыс механизiмiн жетiлдiре бiлу;
• Елiмiздегi саяси хал-ахуалдың тұрақтылығын қамтамасыз ету;
• Қолайлы инвестициялық ахуал жасап, экономикамызға ауадай қажет шетел инвестицияларын тарту және оларды жоғары тиiмдiлiкпен пайдалану.
• Экспорт пен импорттың арақатынасын жiтi қадағалап, белсендi сыртқы экономикалық саясат жүргiзу;
• Экономиканың ғылыми-техникалық прогресс жолымен дамуын ынталандыру;

       Аталған мәселелердi шешу үшiн Қазақстанда дамыған ғылыми-техникалық база мен шикiзат қорларының мол көздерi бар. Әрине шикiзаттың мол қорлары өздiгiнен, автоматты түрде гүлденудi қамтамасыз ете алмайды. Қазбалы байлықтар Қазақстан экономикасының өсiп, жетiлуiнiң негiзi екенi даусыз.

       Дүние жүзiлiк рынокқа қосылудың оңай жолдары жоқ. Ондағы қалаптасқан қатаң бәсекеге төтеп берiп, оңтайын таба бiлу үшiн рынок конъюнктурасының сырларын талмай үйрену қажет. Бұл ретте елiмiздiң экономикалық қауiпсiздiгi де естен шығармайтын мәселе.

       Дүние жүзiлiк шаруашылықтың талаптарын, халықаралық экономикалық қатынастардағы бәсекенiң қыр-сырын үйренiп, үйрентiп жете түсiну - Қазақстандық кәсiпорындар мен фирмалардың әлемдiк рынокқа қосылуының негiзгi шарттары.

 

Методикалық нұсқау:

Дәріс тақырыптың жоспары мен мақсатына  сай мәлімет қорымен толықтырылған. Қазақстан экономикасының бұрыңғы  және қазіргі жағдайына салыстырмалы сипаттама берілген. Қазақстаннның  саяси сахнадағы орнының қалыптасу  тарихы айтылып,Азия және Еуропа елдерімен  сыртқы байланыстарының даму тарихы баяндалған.

Жалпы дәріс магистранттардың пәнге деген  қызығушылығын оятатын мағлұматтар  өте көп.

 

 

 

Әдебиеттер тізімі

 

 

 1. Э. Проскуряков «Реттелетін  компаниялардың  өмірі» 2007ж

 2.  С . Джаксыбаев «Природа и естественные ресурсы » 2003ж

3.  С. Джаксыбаев  Экибастуз Энциклопедия Екібастұз қ .

4. «AES Қазақстанда » Журнал 2007 ж.

5. Богатыр Аксес Комир Журнал 2004 ж 

6. Ж. Рахымбаева статья «Развитие промышленности Экибастузского региона в свете реализации стратегии Казахстан 2030» 2007г.«Голос Экибастуза»

 7.Татимов М. Четвертый по численности тюркоязычный народ мира// Индустриальная Караганда. – 1992 – 18 авг.

8.Әуезова З.Т. Нарықтық экономика  жағдайында қалалық қоныстанудың  өзгеру ерекшеліктері. Ізденіс.  №3(2). 105-108 б.

9.Ауезова З.Т. Қазақстан Республикасы  халқының қоныстануы, Оқу құралы. – Жезқазған: "ЖезУ" АҚ, 2005. –  131 бет

10.Демографический ежегодник Казахстана. Алматы, 1998, С.8.

11.Демографический ежегодник Казахстана. Алматы, 2000, С.5.

12.Ердавлетов С.Р. Экономическая  и социальная география Казахстана. – Алматы: Қазақ ун-ті, 1998 – 287 с.

13.Жангутина Г.О. Современные миграционные  процессы в Казахстане: Автореф.  Дис... к.э.н.– 27с.

  14.М. Қожахмет Қазақстан Республикасының  экономикалық және әлеуметтік  географиясы: Оқу құралы –  Қарағанды: ҚарМУ баспасы, 2006. –  480 бет 

  15.Қазақстан Республикасының Индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясы туралы (4.2.2. Тау-кен және металлургия саласының мүмкіндіктері)

  16.Минерально - сырьевая база Казахстана

  17.www//agmp//kz, тау-кен металлургиясының  журналының сайті

  18.Н.Нуралин, К.Жәмінов, Т.Едіресов  «Қазыналы қойнаулар» - 1983ж

  19.«EurAsia» газетінің №14.

  20.“Егемен Қазақстан” Республикалық  газеті" ААҚ, 2006 №

  21.Қ.И.Сатпаев, //жезқазған өңірі//, таңдамалы  жинақтар - 1 том, Алматы - 1985ж, 5 б.

  22. Қ.И.Сатпаев, //жезқазғанға барар  жол//, таңдамалы жинақтар - 2 том,  Алматы -1985ж, Б 13-14.