Халықтың демографиялық жағдайына әсер ету факторы ретінде Қазақстанның экономикалық дамуының талдауы

Үшінші типке – ауыл шаруашылық әсері – Абай, Аягөз, Ұржар, Тарбағатай, Жарма, Күршім, Қатон – Қарағай, Зайсан, Көкпекті аудандарының ірі териториялары (Қосымша 5, кесте 1).

Аталған аудандарда ластану  көздері болып жылыту ошақтары, автомобиль көлігі, ауылшаруашылық кәсіпорындары табылады. Атмосфераға тастандылардың аса үлкен көлемдері: Аягөз ауданында – 4,007 мың тонна жылына; Жарма – 1,834 мың жылына;

Үржар ауданында – 0,542 мың тонна жылына. Туудың ең жоғары көрсеткіштері Аягөз және Үржар аудандарында тіркелген, яғни соңғы мәліметтер бойынша олар сәйкесінше 1415 адам; 1230 адамды құрады.  Сол уақытта негізінен перинатальды кезеңде пайда болатын күйлерден  сәбилердің өлуіне әйелдердің өмір сүру салты, деңгейі, медициналық қызметтің жеткілікті түрде дамымағандығы, жүктілік кезінде әйелдердің уақытында есепке тұрмауы, медициналық мекемелерге дер кезінде қаралмауы себеп болады.

 

3. Шығыс Қазақстан облыс территориясының экологиялық-демографиялық аудандастырылуы

 

Қоршаған орта күйінің Шығыс Қазақстан облысының халқына әсері көптеген бағыттар бойынша, мысалы, экологиялық – экономикалық,экологиялық - әлеуметтік, экологиялық – демографиялық бағыттар бойынша көптеген зерттеулердің жұмыстарында көрініс тапқан, Шығыс Қазақстан облысының экологиялық – демографиялық күйі бөлшектей зерттеліп негізделген және экологиялық – демографиялық аудандастыру жүргізілмекші болды. Осыған байланысты Шығыс Қазақстан облысының экологиялық жіне демографиялық жағдайларын бағалауды жүргізу, экологиялық – демографиялық процестердің өзара байланысын орнату, аймақта сауықтандыру іс – шараларының жүйесін жүргізу көкейкесті. Мұндай зерттеулерді жүргізудің мақсаттылығы қоршаған ортаның ілгерімелі деградациясымен ғана емес, сонымен бірге әлеуметтік – экономикалық дамудың нашарлауының анық тенденциясымен, халық санының шұғыл төмендеуімен, өлімнің үлкеюімен жіне табиғи өсімнің барлық жерде төмендеуімен бекітіледі.

Экологиялық – демографиялық  аудандастыруды жүргізгенде негіз  ретінде экологиялық және демографиялық  көрсеткіштердің жиынтығы алынды.

Қоршаған орта күйінің  деңгейін анықтау үшін мынандай көрсеткіштердің  белгілі бір тобы қолданылады: атмосфераның соммалы ластануның индексі, судың  ластануының дәрежесі, топырақтың ластануының  соммалы көрсеткіші, аймақ шаруашылығының қалыптасқан салалық құрылымының нәтижесі ретінде анықталған қоршаған ортаға әсер ету типі.

Демографиялық аудандастыруды жүргізгенде негізге алынды: халықтың жалпы саны, туу коэффициентері, өлім коэффициенті, халықтың табиғи өсімінің коэффициенті, сәби өлімі.

Экологиялық және демографиялық  көрсеткіштердің анализі экологиялық  және демографиялық көрсеткіштерді бір – біріне салу және ұйлестіріп біріктіру әдісімен Шығыс Қазақстан  облысында экологиялық -  демографиялық  күйдің деңгейі бойынша ауданның үш тобын бөлуге мүмкіндік берді:

• төмен деңгеймен;
• қатыстық төменгі деңгеймен;
• қоршаған ортаға әсер етудің жоғарыда аталған типтерімен териториалды сәйкес келетін қанағаттанарлық деңгеймен (Қосымша 4, сурет 4).

Экологиялық – демографиялық  күйдің төмен деңгейлі аудандарға  дамыған өнеркәсіптік құрлымы бар, өндірістің жоғары концентрациялары бар территориалды түзілістер және қалалар жатқызылды: Өскемен, Зырян, Риддер, Глубокое, Шемонаиха аудандары, Шығыс Қазақстан облысының барлық солтүстік – шығыс бөлігі, Кенді Алтай ТӨК орналасқан. Берілген топқа туудың төмен көрсеткіштері тән – жетіден он бір промиллеге дейін, өлімнің жоғары көрсеткшітері 14 – тен 18 промиллеге дейін, теріс табиғи өсім 5,8 промилле, соңымен қатар өлімнің және халықтың ауыруының жоғары көрсеткіштерінің бірі.

Мұндай демографиялық  жағдай әлеуметтік – экономикалық мәселелерімен шартталған және аймақтың экологиялық жағдайымен тереңдетіледі. Аудандардың бұл тобы КСРО денсаулық  министрлігімен орнатылған «Атмосфера, топырақ, су» қауіптілік шкаласы  бойынша атмосфераның қатты ластануымен сипатталады, А беттік сулардың ластану индексі 4 – ке тең, бұл осы аудандарды  рауалы деңейден 21 рет асатын, топырақ ластануының соммалы көрсеткіші 2722 жететін, судың ластануының аса жоғары дәрежесімен территорияларға жатқызуға мүмкіндік береді ().

Екінші топқа Ұлан, Бесқарағай, Бородулиха аудандары және Семей қаласы жатқызылды.Бұл аудандарды территориалды тұзілістердің жеке тобына бөлінуі төмен туумен шартталған – 7,9 – дан 10,7 промиллеге дейін, өлімнің  жоғары деңгейімен – 11,9 промиллеге дейін, ол теріс табиғи өсімді шарттайды – 0,9 промилле. Семей қаласында облыста сәбилік өлімнің ең жоғары көрсеткіштері байқалады (жылына 69 жағдай).

Атмосфераның ластану  индексі бұл аудандарды  атмосфераның күшті ластануы бар територияларға жатқызады. Беттік сулардың ластану дәрежесі халық денсаулығы үшін  аса қауіпті деп бағаланады, топырақтың ластану категориясы – қауіпті.

Шешуші топқа Абай, Аягөз, Ұржар, Тарбағатай, Жарма, Күршім, Қатон – Қарағай, Зайсан, Көкпекті аудандарының  ірі территориялары  кірді. Оларға туудың жоғары көрсеткіштері (15,4 промиллеге дейін) және өлімнің қатыстық төмен көрсеткіштері тән. (5,3 – тен 9 промиллеге дейін) Бірақ сол уақытта бұл топта сәбилік өлімінің жоғары көрсеткіштері  байқалады.

Берілген топтың жеке аудандары үшін экологиялық - демографиялық кұйдің төмен деңгейі бар аудандардың тобымен қатар өлімнің жоғары көрсеткіштері тән, бірақ жоғары өлім жоғары туумен  компенсирленеді, және салдары ретінде табиғи өсімнің оң сальдосы бар және орташа алғанда 4,5 промиллені құрайды.

Берілген топтың қоршаған ортаның экологиялық күйін қанағаттандырарлық деп бағалауға болады, бұл атмосфераның ластану индексі 3 – тен кем  болуымен түсіндіріледі, беттік сулар  мен топырақтың ластану дәрежесі рауалы деп саналады. Яғни қанағаттандырарлық экологиялық –демографиялық күйі бар аудандар демографиялық және экологиялық жағдайлардың  қанағаттандырарлық күйімен  сипатталады ().

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Шығыс Қазақстан облысында  жалпы аурыдың өсуі тенденциясы  және жоғары деңгейімен сипатталатын күрделі демографиялық жағдай қалыптасты: онкологиялық, психологиялық аурулар, дамудың туа пайда болған  жетіспеушіліктері, жоғары өнім және мүгедектігіне шығу, сәбилеі өлімнің жоғары деңгейі өлі туу, бұлар салауаттандыруға бағытталған жедел мемлекеттік шараларды халыққа  кері әсерін алдын – алу және облыс тұрғындарының денсаулығын күшейтуді мақсатты түрде жүргізу, ұйымдастыруды талап етеді. Берілген   жағдай өзінің  жедел туу арада  шешімін талап етеді, өйткені Шығыс Қазақстан облысының халқы депопуляцияға ары қарай   ұшырауда.

Миграция темптерінің  баяулауы Шығыс Қазақстанның демографиялық  мәселелерінің бірі болып қалады. Миграция қалған халықтың сапалық статистикаларына үлкен әсер етеді (негізінен репродуктивті  жастағы адамдар  көшіпқонады), ал бұл  оңсыз да аз еңбеккеқабілетті халыққа ауыр тиеді. Халық өкілінің (игермелі үлкеюінен және  өсімнің төмендеуімен бірге миграциялар санның айтарлықтай қысқауына, нәтижесі ретінде облыс халқы тығыздығының  қысқауына әкелуі мүмкін. Бұл геосаяси  аспектіде біздің шекарамаңы аймағында кері көрініс табуы мүмкін.

Жалпы Шығыс Қазақстанға  жалпы республикадағыдай демографиялық  мәселелер тән, бірақ біздің облыста  олар өзінің шеткі формалаларын қабылдайды. Бұның бірнеше өзінің шеткі формалаларын қабылдайды. Бұның бірнеше себептері бар:

4. Жекелей алғанда репродуктивті сфераның, әр түрлі ауруларына әкелетін облыстың өнеркәсіп кәсіпорындарының спецификалылығы бұл халықтың табиғи өсіміне кері әсер етеді.
5. Облыстың  шекаралық орны миграцияның  процестердің ағыстарының жоғары белсенділігін шарттайды. 1983 жылдан бастап бүгінгі күнге дейін көрші Ресейге халықтың айтарлықтай ағыны жүруде.
6. Облыс халқының этникалық құрамы Қазақстанның басқа аймақтарынан ерекшелінеді. Өйткені Шығыс Қазақстан облысында ылғи төмен туу және тарихи атанына миграцияға ұшырайтын европалық халықтардың жоғары үлестін салмағы болды.

Жүргізілген зерттеулер келесі қортыныдыларды жасауға мүмкіндік  береді.

1. Қоршаған ортаны өсіп келе жатқан деградациясы облыста халықтың табиғи және механикалық қозғалысына әсер етеді. Халық денсаулығы қоршаған орта күйіне тікелей тәуелді.
2. Шығыс Қазақстан облысы бүгінгі күнге Қазақстан Республикасы экологиялық қолайсыз аймақтардың бірі болып қалады.
3. Облыста әлеуметтік – экономикалық жағдай нарықтық жағдайларда дамудың нормаларына сәйкес келмейтін демографиялық көрсеткіштер қатарына тікелей әсер етті.
4. Шығыс Қазақстан облысында демографиялық және экологиялық жағдайлардың анализі оның территориясына территориалды түзілістердің үш тобын бөлуге мүмкіндік береді:

• төмен деңгеймен;

• қатыстық төмен деңгеймен;
• экологиялық – демографиялық кұйдің қанағаттандырарлық деңгейі.

5. Келесі тенденциялар аталды: туудың шұғыл төмендеуі соңғы он жылда халықтың өлімінің көтерілуі, табиғи өсімнің тұрақты теріс коэффициенті

6. Ұзақ мерзімдік болашақта күтілетін жағдайдың екі мәрте тездеуі жүрді, яғни демографиялық процестердің және халық миграциясының жоғары қарқындылығы байқалады. Халықтың табиғи өсімінің күтілетін төмендеуі 2010 жылға облыста 1994 жылы болды. Өлімнің жалпы коэффициентінің 8,0 – ден 1000 адамға көтерілуі 2010 жылға болжам бойынша 1994 жылы іске асырылды.
7. Аймақта қолайлы қоғамдық дамуды қамтамасыз ету үшін нормативті және заңды негізді жетілдіру, табиғат пайдалануда нормативтерді қаталдандыру, өмірге Қазақстан Республикасының  экологиялық қауіпсіздік концепциясын мақсатты еңгізу қажет.

Қазақстан Республикасында  демографиялық процестердің қазіргі  күйі елдің барлық аймақтарында  жағдайдың шиеленісуімен байланысты күрделі қауіптенулерді тудырады. Демографиялық  көрсеткіштердің нашарлауы туудың азаюында, өлудің үлкеюінде  білінеді, ол халықтың табиғи өсімінің   төмендеуіне әкеледі. Одан басқа Қазақстанда демографиялық жағдайлардың шиеленісуіне әкелетін сыртқы миграцияның кері сальдосы байқалады. Берілген сферада кері процестер шешушісі  экологиялық әлеуметтік тұрақсыздық болып табылатын факторлардың кешендерінің әсерімен тудырылады. Қазақстанда демографиялық дағдарыс  қалалар мен өнеркәсіптік тұйіндерде өткір білінеді.Берілген жағдай  Шығыс Қазақстан облысының, соның ішінде Кенді Алтай территориалды өндірістік кешенінің өнекәсіптік (ТӨК) орталықтар үшін тән. Кенді Алтай ТӨК Шығыс Қазақстан облысының  солтүстік -  шығыс бөлігін алып жатыр, құрамына Шемонаиха, Глубокое, Ұлан, Зырян аудандарының территориаларының  бөлігі кіреді, онда үш ірі өнеркәсіптік орталық орналасқан - Өскемен, Риддер және Зырян қалалары, Серебрянск және Шемонаиха қалалары кешенінің территориясының аудандары 35,5 мың кв. км. Халық саны – 500 мың адамнан жоғары. Туудың жалпы коэффициенті 10,98 промилле, өлім коэффициенті 13,3 промилле. Ол теріс табиғи өсімді тудырады. Туудың төмендеуінің темптері құрады (%): Өскемен – 11,4, Риддер қаласы – 12,7, Зырян ауданы – 10,9, Глубокое ауданы – 18,3, өлім коэффициентері бойынша Өскемен, Зырян, Риддер қалалары республикада қолайсызға жатады. 2000 жылы нәтижелері бойынша өлім коэффициенті Өскемен қаласында 15 промиллені құрады, ал Риддер, Зырян қалаларында және Глубокое поселкесінде 18 – 22 промилле. Жоғары өлім шаруашылықтың салалық құрлымының спецификасымен, түсті металлургиямен, тау – байыту кешенінің басым болуымен, қолайсыз экологиялық жағдаймен тұсіндіріледі, олар күрделі әлеуметтік – экономикалық жағдаймен жиынтығында  алықтың табиғи қозғаласысы процесінде кері көрінеді.

Кенді Алтай ТӨК үшін  жалпы республика ішінде сияқты халықтың депопуляциясы мәселесі шыңдыққа айналды.

Демографиалық жағдайдың  кернеулігі халықтың миграциясының  азаюы тереңдетеді. 2000 жылы Шығыс  Қазақстан облысынан келгенге қарағанда  халық екі есе көп кеткен. Кету Өскемен, Риддер, Зырян және Глубокое поселкесінде тән. Миграциялық процестерге негізінен еңбекке қабілетті халық қатысады.

Облыстың миграциялық  жоғалтуларының  жалпы санының 80 пайызы орта, орта – арнайы және жоғары білімі бар адамдар құрайды.Білікті  мамандар санының азаюы жүреді. Ішкі миграциялық процестер реттеуді талап етеді. Облыста планомерлі, тиімді миграциялық саясатты жүзеге асыру қажет. Бүгін жалпы миграция халықтың территориалды қайта таралуына келеді. Реттелмейтін миграция облыстың жастық – жыныстық құрлымын бұзады, жыныстардың диспропорциясын құрады, нәтижесінде бір жерлерде әйелдер, басқаларында ерлер басым. Демографиялық мәселелердің жиналған кешені жан – жақты ғылыми талдауды талап етеді. Кейбір ғалымдар зертеулерінде демографиялық жағдайлардың динамикасы экономикалық ауысулар салдары деп түсіндіріледі. Реформалар жылдарында ЖЖӨ көлемі  38 пайызға азайды, ал өмір деңгейі 4 есе. Елде алғаш жүмыссыздық пайда болды. Деңгей әртүрлі бағалаулар бойынша 14 – тен 25 пайызға дейін ауытқиды. Халықтың өмір сүру деңгейі төмендеуінің басты белгілері өндірістің төмендеуі қаржылық дағдарыс және олармен байланысты халықтың шынайы кірістердің, ең алдымен еңбек ақысының төмендеуі, жалақының ұзақ ұсталуы болып табылады. Жүмыссыздық кедейлік төменгі кірістер туудың төмендеуінің басты себептері болып табылады. Туудың көтерілуін және демографиялық жағдайдың жақсаруын экономикада кері тенденцияларды жеңген кезде ғана күтуге болады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОСЫМША  1

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Шартты белгілері:

		аса қауіпті зона
		қауіпті зона
		қалыпты зона
		қаупсіз зона