Табиғатта болатын төтенше жағдайлар

Жер сілкінісі

Жер сілкіністерінің басталған  уақыттары тарихта мұнан 68 млн  жылдай бұрын суперконтинент атты Панигеи  материгі жердің геологиялық эволюциясы кезеңінде бірнеше материктерге бөлініп кеткен сол жарылыс немесе қозғалыс кезеңінде қанша жер  сілкіністер болғанын байқауымызға болады.

Ежелгі грек ғалымы Герадоттың жазба жұмыстарында Атлант мұхитында  болған жер сілкініс нәтижесінде  Жерорта су деңгейі бірнеше ондаған  метрге көтеріліп нәтижесінде жағалауындағы  халықтар қырылып Азиямен қосылып  тұрған Кипр түбегі ендігі күнде аралға айналып қалды. Баб-эль-Мандеп бұғазы да (көз жасы қақпасы) осы жер сілкіністе пайда болды деген деректер бар.

Жақын жуықтағы жер сілкіністері 1556 ж 23 қаңтарда Шанси провинциясында болған сілкініс кесірінен 830 мың адам қаза тапты. Мыңға жуық жыныстардан  құралған төбелердің көшулері .

1923 ж 1 қыркүйекте Жапонияда  күшті сілкініс болды. Бұл Токио  ж/е Иокогама қалаларын қиратып,  елді үлкен шығынға ұшыратты. Мұнда 99300-ға жуық адам қаза  тапты. Арал жағалауларын су  басып кетті. Сондықтан бұл  сілкініс Канто сілкінісі деген  атпен тарихта қалды.

1948 ж 6 қазанда Ашхабатта  болған сілкініс жалпы қаланы  ж/е оның айналасын 180 см көтеріп,  солтүстікке ығыстырып жіберді.  Сілкініс қуаты 9-10 балл. 130 -110 мың адам қаза тапты. Сілкініс ұзақтығы 2-3сек жалпы тіршілікті жоқ қылып жіберуге 10 сек жетеді.

1966 ж Ташкент қаласында  өте үлкен қырғынға ұшыратқан  сілкініс болды. Бұл сілкіністің  өзгешелігі сілкініс эпицентірінің  жер бетіне өте жақын және  қала орталығында болуы.

1988ж 7 желтоқсанда Арменияда  болған жер сілкінісінде 4 қала 58 ауыл 25 мың адам қаза тапты.  Қазақстан жерінде болған ең  үлкен сілкініс 1887 ж Верный қаласынан  15 км қашықтықта Вернен ауылында  болды.

Қала толық қирады. 320 адам қаза тапты. 2,6 млн рубль зиян келтірді.

1911 ж Тәжікістанның таулы Бадахшан  ауданында болған сілкіністе  Мургаб өзенінің оң жағалауындағы  сайда биіктігі 700 м, ені 4 км ұзындығы 6 км тас бөгет болды. Нәтижесінде Сарез ауылы 2,2 млрд метр куб тау массасы астында қалды. Қазір сол сайда теңіз деңгейінен 3229 м биіктікте Сарез көлі жайласқан. Көл көлемі 18 м куб, су айдыны 86 км кв ұзындығы 75 км, ені 3,4 км, тереңдігі 190 м. Көл үстінде үлкен тау массиві жайласқан бұл аз ғана сілкіністе көлге түсетін болса бұл биіктігі 150 м толқын пайда етіп төмендегі Тәжікістан, Ауғаныстан, Өзбекстан Түрік елді мекендерінде жасаушы 7-8 млн адамға қауіптудырады.

Су тасқыны 

Су тасқыны нөсерлі жаңбырдың, қар мен мұздардың күннің ысып кетуіне байланысты шұғыл еруінің әсерінен болады. 2002 жылы болған глобалды күннің жылынуы және нөсер жаңбыр Еуропалық елдерін су алып кетуіне әкеліп соқты. Су тасқын таулы аймақтарында да көп болып тұрады. Таудан құлаған лайлы-тасты тасқынның жылдамдығы 5-10 м\с дейін жетіп, екпіндеп аққан сел тасқыны салмағы бірнеше тонналық тастарды домалатып әкетеді.

Цунами – су астында болған жер сілкінісі әсерінен пайда болған ұзындығы үлкен гравитациялық толқын. Толқынның биіктігі цунами басталған жерде 0,1-5м болса жағада -10м, ал клин тәрізді бухталарда және өзен шеттерінде -50м-ге дейін жетеді. Цунами көп жағдайларда Тынық және Атлантикалық мұхитта болып тұрады. Цунамиден сенімді қорғау жоқ. Қорғаудың сейсмикалық органдарға толқынның жақындап келе жатқанын дер кезінде хабарлау.

 Құйын

Атмосферадағы құйын – диаметрі ондаған метрден (су айдынында) жүздеген, мыңдаған километрге дейін (құрлықта) жететін қандай да бір ось бойынша жүретін ауаның айналмалы қозғалысы; ауаның жер бетінен топырақты, қарды немесе суды дөңгелете көтеріп, екпінді қозғалуы. Ол көтерілген кезде жылжып бара жатқан биік бағанаға ұқсайды. Құйын 10 – 20 м/с жылдамдықпен жылжиды. Ондағы дөңгелене ескен желдің жылдамдығы 50 – 100 м/с-қа жетеді. Құйын қатты қызғандықтан жоғары қарай тез көтерілген ыстық ауаның өз жолындағы салқын қабатпен (көбіне жаңбырлы будақ бұлтпен) кездескен жерінде құралған төмен қысымды аймақтан басталады. Құйын бағанасының орталық бөлігінде ауа қысымының төмендігінен Жер бетінен бұлтқа қарай сорылу процессі жүреді. Бірнеше құйын қосылып аса Күшті дауылға айналатын кездерболады. Шағын құйындар Қазақстанның шөлейтті құмды өңірлерінде жиірек байқалады. Құйынның мысалына тромб,торнадо , циклон, қара дауыл, т.б. жатады.