Мунай газдың банктік нарығы

Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы 1995 жылы 30 тамыздағы №2444 Заңында І бөлім банктерді құрудың және олардың қызметінің негіздемесі мен шарты, І тараудың 1-бабында коммерциялық банктер туралы Заңында былай делінеді:

Банк, оның мәртебесі және тұрған жері

1. Банк – осы Заңға сәйкес  банк қызметін жүзеге асыруға  құқылы коммерциялық ұйым болып  табылатын заңды тұлға.

2. Банктің ресми мәртебесі заңды  тұлғаны әділет органдарында (тіркеуші органдар) (бұдан әрі – әділет органдары) банк ретінде мемлекеттік тіркеумен және банк операцияларын жүргізуге Қазақстан Республикасының Ұлттық банктің(бұдан әрі – Ұлттық банк) лицензиясы болуымен белгіленеді.

3. Банктіңресми мәртебесі жоқ бірде-бір заңды тұлға “банк” деп атала алмайды немесе өзін банк қызметімен айналысушы ретінде сипаттай алмайды.

Коммерциялық банктердің ең негізгі принциптері өзінің аумағында жүргізіліп жатқан бірнеше операцияларының арқасында ең жоғары пайда алу. Ал негізгі функциялары болып:

- уақытша бос ақшалай қаражаттарды  жұмылдыру және оларды капиталға  айналдыру;

- халықты, мемлекетті және кәсіпорындарды  несиелендіру;

• клиенттерге есеп айырысу бөлімі арқылы қызмет көрсету.

Коммерциялық банктердің негізгі қызметтері мен операциялары.

Банктер қызметінің мәні оларды басқа органдардан ажырататын функцияларды орындаудан көрініс табады. Банк қызметін – банктің клиент мүддесі үшін белгілі бір іс-әркеттерді орындауын сипаттауға болады. Кез-келген банк өнімнің негізінде қандай да бір қажеттіліктерді қанағаттандыру қажеттілігі жатады. Қазіргі кезде негізгі дәстүрлік қызметтерге бұрынғы салымдар тарту мен қарыздар беру жатады. Банктер өз пайдаларының көп бөлігін осы операциялар бойынша пайыздық айырмадан алады. Бірақ осы екі қызмет төңірегінде банктік өнімдердің көптеген нысандары жасалынып шығуы мүмкін. Коммерциялық банктер негізінен өз клиенттерінің шаруашылық қызметтеріне қызмет көрсетуімен байланысты несиелік есеп айырысу және қаржылық операциялардың барлық түрлерімен айналысады.

“Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызметтер” туралы Заңға сәйкес банктер мынадай операцияларды орындай алады:

• ақылы негізде депозиттерді тарту;

- клиенттер мен корреспондент  банктердің шоттарын жүргізу  және оларға кассалық қызмет көрсету;

- қайырымдылық, мерзімдік және төлемдік  шарттарымен заңды және жеке  тұлғаларға қысқа мерзімдік несие  беру;

- инвестицияланатын қаражаттар иелерінің  немесе иемденушілердің тапсырмалары  бойынша капиталдық жұмсалымдарды  қаржыландыру;

- заңда көрсетілген тәртіппен өз бағалы қағаздарын шығару (чектерді, вексельдерді, аккредетивтерді, депозиттік сертификаттарды, акцияларды және басқа да қаржылық міндеттемелерді);

- төлем құжаттарын сатып алу, сату  және сақтандыру, олармен басқа  да операциялар жүргізу;

- ақшалай нысанда орындауды қарастыратын  үшінші тұлғалар үшін кепілдеме  және өзге де міндеттемелерді  беру;

- тауар тасымалын талап ету  құқығын сатып алу және қызмет  көрсету, сондай талаптардың орындалуын  және бұл талаптардың инкассациялық  тәуекелін өз мойнына алу;

- банктік операциялар бойынша  брокерлік қызметтерді көрсету, клиенттердің тәуекелі бойынша  олардың агенттері ретінде әрекет  ету;

- клиенттер үшін құжаттар мен  бағалылықтарды сақтандыру бойынша  қызметтер;

- коммерциялық мәмілелерді қаржыландыру, сондай-ақ сату құқынсыз;

- клиенттердің тапсырмалары бойынша  сенімділік операцияларды (қаражаттарды) қарау және орналастыру, бағалы  қағаздарды басқару;

- банктік қызметпен байланысты  кеңес беру қызметін көрсету;

- лизингтік операцияларды жүзеге  асыру.

Ұлттық банктің арнайы лицензиялары бар болса, банктер басқа да банктік қызметтерді жүзеге асыра алады. Соның ішінде шетел валюталарымен операцияларды жүргізу; халықтың ақшалай салымдарын құру; ақшаларды аударуға байланысты қызметтерді көрсету.

Осы операцияларды топтай отырып, олармен атқарылатын негізгі қызметтерді былай құруға болады:

- уақытша бос ақшалай қаражаттарды  жинақтау (активтік операциялар);

• қолма-қол есеп айырысуларды ұйымдастыру және жүргізу;
• инвестициялық қызметті жүргізу;

- клиенттерге басқа да қаржылық қызметтерді көрсету.

Уақытша бос ақшалай қаражаттарды жинақтау – коммерциялық банктердің алғашқы дәстүрлі базалық қызметі. Коммерциялық банктердің базалық және оған қоса маңызды қызметі – экономиканы және халықты несиелендіру.

 

Кесте 2

Екінші деңгейдегі банктердің экономикаға

несиелік салымдары

(млн, теңге)

	1999 ж.	2000 ж.	2001 ж.	2002 ж.	2003 ж. 1 шілде
Екінші деңгейдегі банктердің несиелері Барлығы Соның ішінде:	148830	276218	489817	672407	781805
Қысқа мерзімді	75426	143195	241185	289014	309015
Ұзақ мерзімді	73404	133023	248682	383393	472790

 

Халыққа берілетін несиенің түрі.

Қысқа мерзімді несиелер – күнделікті айналым операцияларына қажетті айналым капиталының құнын өтеу үшін беріледі.

Кесте 3

Эконимика салалары бойынша екінші деңгейдегі

 банктердің несиелері

(млн. теңге)

	1999 ж.	2000 ж.	2001 ж.	2002 ж.	2003 ж.
Несиелердің барлығы Соның ішінде:	139070	276218	489817	672407	781805
Қысқа мерзімдік	69128	143195	241135	289014	309015
Өнеркәсіп	16049	42772	82845	81537	89238
Ауылшаруашылық	2755	12669	24527	35508	34661
Құрылыс	3606	4328	9419	13736	20552
Транспорт	281	3553	6245	7055	6275
Байланыс	2043	5473	9552	9777	8095
Сауда	23858	57366	85089	113609	117152
Тағы басқалар	20536	17033	23457	27793	33043
Ұзақ мерзімдік	69942	133023	248682	383393	472791
Өнеркәсіп	16271	41511	83968	149249	156499
Ауылшаруашылық	9001	13211	26073	41209	58549
Құрылыс	2118	7630	13572	28964	36470
Транспорт	4399	12956	14867	13208	13437
Байланыс	855	422	2077	3000	4461
Сауда	17535	34473	66229	84238	107627
Тағы басқалар	19763	22820	41896	63525	95747

 

Орта мерзімді және ұзақ мерзімді қарыздар – күрделі құрылыс шараларын жүргізу үшін, үй және қондырғылар сатып алу үшін, сонымен қатар негізгі капиталды қаржыландыру үшін беріледі.

Несиелік желілер – анықталған тәртіптерді сақтай отырып, белгіленген уақыт аралығында несиелерді пайдалануға мүмкіндік беретін, несиелердің максималды сомасын алу туралы банк пен қарыз алушы арасындағы келісім шарт.

 

Кесте 4

Қазақстан Республикасының (мерзім бойынша) несиелері

(млн. теңге)

	1999 ж.	2000 ж.	2001 ж.	2002 ж.	2003 ж.
Теңгедегі несиелер	68547	135317	141284	211862	317626
Қысқа мерзімді	37356	69942	77752	113949	148240
Ұзақ мерзімді	31192	65374	63532	97913	169386
Шетел валютасындағы несие	80284	140901	348434	460545	46180
Қысқа мерзімді	38071	73253	163383	175065	160775
Ұзақ мерзімді	42213	67648	185149	285479	303405

 

Күтпеген оқиғаларға жұмсалатын қарыздар – қарыз алушының айналым құралындағы күтпеген жағдайға бір жолғы қажеттілігін қаржыландыру үшін беріледі.

Банк жұмысына жалпы жетекшілік ету үшін, сондай-ақ атқарушы және бақылаушы органдардың жұмысын қадағалау және бақылау жасау үшін акционерлер жиналысы басқарманы немесе банк кеңесін сайлайды.

  Басқарма – банк иелерінің, оның  акционерлерінің өкілетті органы  және олардың мүддесін қорғайды. Басқарманың негізгі қызметтері:

1. Банктің стратегиялық мақсаттарын  анықтау және оның саясатын  жасау. Ірі банкте мекеменің мақсаты  мен міндеттері және оған жетудегі  нақты іс-әрекеттер бағдарламасы, басқарма мен басқару жетекшілері бірлескен түрде дайындалған арнайы меморандумда көрсетіледі. Ол мынадай жағдайларды қамтиды:

• банк ресурстары бірінші кезекте қызмет көрсететін клиенттер категорияларына бағытталады;
• алдағы кезеңде дамуға мүмкіндік беретін операцияларды;
• банктің филиалдары мен өкілдіктерін ашу туралы сұрақтар;
• маркетинг әдістері және жаңа банктік несие мен қызметтерді тұтынушыларға ұсыныс;
• өтімділікті қамтамасыз етудің озық әдістері;
• нарықта банктің бәсекелестік ұстанымын нығайту шаралары;
• пайыз мөлшерлемелерін және банк қызметіне қойылатын тарифтерді белгілеу  саясаты;
• банк қызметкерлерінің мөшері мен құрамы, олардың біліктілігін және т.б. арттыру бағдарламасы.

2. Ұсақ банктерде саясаттың мақсаты  туралы жазбаша меморандум жасалмайды. Филиалсыз банктер үшін саясаттың  принципін құру, филиалы бар ірі банктерге қарағанда оңай болып келеді, себебі соңғыларында клиенттер үшін жергілікті жағдайларды ескеру ерекшеліктері орын алады.

3. Жетекші орынға адам таңдау;

4. Комитет құру;

5. Қарыздық және инвестициялық  операцияларға бақылау жасау;

6. Банк қызметін тексеру.

2001 жылдың қаңтар айында банк  қадағалауы бойынша Базельдік  комитет қолданып жүрген “1988 жылдың капиталы бойынша келісім”  орнына “капитал бойынша жаңа  Базельдік келісім” (“Жаңа Келісім”) жобасын жариялады. Бірінші нұсқа 1999 жылдың маусым айында дайын болды. Капитал жеткіліктілігінің жаңа құрылымы капитал бойынша реттеуіштік талаптардың ілеспе тәуекелдермен аса тығыз байланысын алдын-ала ескереді, сонымен қатар банктер мен банктік қадағалау органдарына капитал жеткіліктілігін бағалауға бірнеше вариант береді. Базельдік комитет қаржылық жүйедегі өзгерістерге сәйкес бейімделетін және барлық банктік сектор қауіпсіздігі мен сенімділігін жоғарылататын капитал жеткіліктілігін бағалаудың икемді жүйесінің негізін жасай алды деп санайды.

Қазақстан экономикасында шетелдік банктер айтарлықтай ерекше орын иеленеді. Қазіргі таңда шетелдік банктер республикадағы ең ірі банк бөлімшелерінің бірін құрайды. Бұл банктердің негізгі тұтынушылары болып табылатын шетелдік компаниялардың ретсіз әрі либералды үрдістері нәтижесінде экономиканы жаулап алуымен байланысты. Бүгінгі күні саны алтыға жеткен шетелдік банктердің көбеюі мынадай көптеген факторларға байланысты: шетелдік банктерді енгізу және олардың операциясын реттеу тәртібі; ел экономикасындағы сыртқы сауда-саттық пен тікелей шетелдік инвестицияның ролі; елде халықаралық қаржы орталықтарының, жекелеп айтқанда еуровалюта операция орталықтарының болуы; ұлттық рыногтың даму деңгейі, оның ішінде қаржы-несиелік және жергілікті операцияларды кеңейтудің перспективалары; салық сапалы деңгейі және технологиялық инфрақұрылымдардың күштілігі.