XIX ғасырдағы іс-қағаздарының қалыптасуы

Лексикалық  ерекшелігі. Бұл кезеңдегі қазақ  әдеби тілінің сөздік құрамы: 1) жалпыхалықтық  қазақ тілі лексикасы, 2) араб-парсы  сөздері, 3) орыс сөздері. Іс қағаздарында қолданылған кейбір сөздердің қызметі мен мағынасына талдау жасайтын болсақ, төре –XIX ғасырға дейін ақ сүйек нәсілді адам мағынасында жұмсалған. Оның ресми адам болуы шарт болмаған. XIX ғасырдың екінші жартысында бұл атаумен ақ сүйек тұқымдарын да қарадан шыққан әкімдерді де, орыс әкімшілік өкілдерін де атай бастаған. Би сөзі шешен, тапқыр, билік айтушы мағынасында қолданылатын болса, бұл кезеңде әлеуметтік термин болып қалыптасады. XIX ғасырдың  екіші жартысында би сөзі үш жылға сайланып қойылатын, ресми әкімнің атауы ретінде қолданылады.

Осы тұста қазақ  қоғамының әлеуметтік және әкімшілік  құрлысын бейнелейтін көптеген жаңа сөздер әдеби тілден орын алып, терминдік  мәнге ие болды. Олар: сенат, болыс, старшын, ауылнай, жандарал, ұлық, атқамінер, атшабар, әкім, дуан, пошташы, шен, жарлы т.б.

Қазақ жеріне империялық  соттың келуімен байланысты закон, сот, статья, іс, арыз, абақты, қараңғы үй, тінтуші, тұтқын сөздері пайда болды. Бұлардың бірқатары калька жолымен  жасалса, бірқатары орыс тілінен  енді.

Бұл кезеңдегі  ресми іс қағаздар тілінің алдыңғы кезеңдерге қарағанда әлдеқайда қазақшаланғанын байқауға болады. Іс қағаздарын жазу стилінде, безендіруде XVIII ғасыр іс қағаздар стиліндегі XIX ғасырдың бірінші жартысындағы ресми іс қағаздар тіліндегі ерекшеліктер сақталады. Мысалы, жоғары лауазымды атайтын стандарттар патша хазратлары (Его Величество), генерал-губернатор хазратлары т.б. Бұл дәуірде де араб сөздерінің көбірек қолданылғанын атауға болады. Мысалы, хизмет (служба), хисаб даптары (список служебный), уалайат (территория по определенному административному делению), низам (положение), жария бұйрық (приказ опубликованный) т.б.

Бұл кезеңге  тән тағы бір ерекшелік – ресми  іс қағаздар стиліне тән стандарт сөздер мен тұлғалардың пайда  болып, тұрақтала бастауы. Мысалы, бұйрық-жарлықтардағы  міндеттеу ұғымын білдіретін етістік тұлғасы (должно быть, должны делать) көбінесе шартты рай мен керек сөзінің тіркесі арқылы берілген. Мысалы, қолдарын қойсалар керек, тексирип қарап тұрса керек, жибермесе керек т.б. Мұндағы қойсалар керек қазіргі қоюлары керек немесе қойсын, қарап тұрса қарап тұру керек немесе қарап тұрсын, жібермесе керек – жібермеу керек немесе жібермесін тұлғаларының орнына жұмсалған.

«Стильдік стандарт элементтер» қатарына мағлұмдүр (известно), бұйырамын, бұйырылдүр, тағайын қылынады, аталмыш, бойунча, турадағы, қараған, атына т.б. сөздер жатады. Олардың бірқатары калька жолымен жасалғаны байқалады. Мысалы, төмендегі – нижеследующий, жоғарғы көрсетілген – вышеуказанный, жоғарыда аталмыш – вышеназванный, бекітіледі, тағайын болады – назначается, атына – на имя т.б.

Бұл кезеңдегі  ресми іс қағаздар стилінің тағы бір  ерекшелігі қазақ сөздерінен жасалған терминдердің қалыптаса бастауы. Мысалы, приказ – бұйрық, распоряжение –  жарлық, положение-ереже, прошение –  арыз, ғарыз, подпись – қол (қою), повинности – алым-салық, чиновник – төре, начальник – ұлық, тюрьма – абақты (лабақты) набақты, кибитковладелец – үй иесі т.б.

«Әсіресе заң  – законға қатысты ресми документтерде  юриспруденция терминдері негізінен  қазақша қалыптасты. Бұған осы  саладағы ұғым атауларының бұрыннан қазақтардың әдет-ғұрып заңы («Обычное право») бойынша жасалып, тұрақталып қалғаны үлкен себепкер болды. Олар: дау, бітім, билік, кеңес (защита), тергеу (судопроизводство), мойнына алу (признание),  даугер, тоғыз (бір тоғыз) төре, төбе басы, шығын, тергеу, іс (дело служебное) сияқты сөздер»¹.

Бұл кезеңдегі  ресми іс қағаздар тілінің лексикалық құрамы үш қабаттан тұратынын жоғарыда айтып кеттік. Соның бір қабаты – араб-парсы сөздері. Бұл сөздер бұдан бұрынғы кезеңдерде де іс қағаздарында актив қолданылғандықтан едәуір тұрақталған. Оған мысал ретінде айп (айып), шариат (шариғат), кефіл (кепіл), куә, куәлік, күнә сөздерін келтіруге болады.

Обвинение, наказание, признание, доказание сияқты сөздері  қазақ тіліне құранды етістіктер арқылы аударылған.

Мысалы.

                           обвинение – айыпқа тарту

                           наказание – жазаға тарту

                           признание – мойнына алу

                           доказание – мойнына салу

Қазіргі қазақ  тілінде мұндай сөздер есім сөзге етістік тудырушы –ла, -ле,- да, -де, -та, -те жұрнақтары + тұйық етістіктің –у жұрнағының жалғануы арқылы жасалады. Мысалы, айыптау, жазалау, мойындау, қаралау т.б.

Сөз болып отырған  кезеңде нормалану процесі әлсіз  болды. Бір ұғымды беруде қазақша, орысша, араб-парсыша сөздердің параллель қолданылуы жиі кездесіп отырды. Мысалы кеңсе сөзімен қатар, сол ұғымды білдіру үшін махкама сөзі, қақ сөзімен жалованье сөзі, шығын сөзі мен расход сөзі, ереже сөзі мен положение сөзі, заң сөзі мен низам, закон сөздері қатар қолданды.

XIX ғасырдың  екінші жартысындағы іс қағаздары  стилінің едіуір дамуына әсер  еткен елеулі оқиғаның бірі  – Семей облысы әскери генерал-губернаторының 1892ж. 20-21 январьда шығарған №459 жарлығы.  Бұл жарлық ресми орындарға  жазылатын өтініш-шағымдарды қазақтардың өз ана тілінде жазуларына рұхсат ету жайында болатын. Жарлық «Дала уалаятының» газетінде 1898 жылы 7 февральда жарияланды. Бұл кезеңде баспа бетін көрген ресми іс қағаздарының дені орыс әкімшілік орындарының халық арасына тарату үшін шығарған түрлі құжаттары, сондықтан олардың көпшілігі орыс тілінен аударылған аударма материалдар. Бұл материалдар тіліне аудармашылардың көпшілігі татар, башқұрт болғандығы, аудармашылардың білім, тіл білу дәрежесі әсер етпей қойған жоқ.

Ресми іс қағаздарының тарихы көне дәуірден басталса да, XIX ғасырдың екінші жартысында оның түрінің көбейіп, тілі мен стилінің біраз жетілгенін көреміз. Бұл дәуірдегі іс қағаздарына әкімшілік орындарының бұйрық-жарлықтары, циркулялары, заң жинақтары мен әр түрлі ережелер, эпистолярлық материалдар кіреді. Бұлардың тілінде көне әдеби тілдік формалар өзге стильдерге қарағанда көбірек сақталған.

3. Қазақ өлкесіндегі әкімшілік орындарындағы бұйрық жарлықтардың қалыптасуы

XIX ғасырдың  екінші жартысында баспа жүзін  көрген алғашқы қазақша іс қағаздарының бірі – 1852 жылы Орынбор шекара коммисиясының жергілікті қазақ әкімдеріне жолдаған қатынас қағазы. Көлемі бір бет. Орысша-қазақша екі тілде басылған. Бұл құжаттың қысқаша мазмұны төмендегідей: Бөкей Ордасындағы кейбір қызмет адамдары өздері орысша  білмесе де, орысша жазылған қағаздарға қол қойып, мөрлерін басады. Ол хаттар олардың айтайын деген ойын дәл жеткізе алмауы мүмкін. Сондықтан орыс әкімшілік орнына жазған хаттарын қалауынша орыс, татар тілдерінің қайсысымен де жазуға болады.

Нұсқау-хаттың тілі негізінен қазақ оқушысына  түсінікті, әкімшілік терминдерінің  көпшілігін қазақша түсінікті етіп беруге тырысқан. Мысалы,

Служебные переписки  – қызмет бабында болатұғын қағаздар.

Должностные лица – лауазым иелері

Дело – іс

Канцелярия – махкеме

Столоначальник – стол бастығы т.б.

Генерал-губернатор, советник, комиссия сияқты әкімшілік атаулары орысша берілген. Сонымен қатар бұл  нұсқау хатта кейбір орысша атаулар  араб-парсы сөздерімен аударылып  берілген. Мысалы,

пограничная комиссия – хыдудиа мекемесі

письмоводитель  – катіб

объвляет –  ағлам қылады т.б.

Бұл құжаттың орфографиясы мен граматикалық құрылысында түркі  әдеби тіл дәстүрі толық сақталған. Құжатта с дыбысы келетін орындарда  ш әрпі жазылып отырады. Мысалы, іс – іш

                                                             сол – шол

                                                             істерге – ішлерке т.б.

Ж дыбысы келетін  орындарда й әріпі жазылады. Мысалы,

жазу – йазу

жаздырсын –  йаздырсын

ш әріпінің орнына ч қолданылған. Мысалы,

үшін – учун

бойунша – бойынча

г әрпі жазылатын  орындарға к әрпі қолданылған. Мысалы,

көрмегі – көрмекі

істерге – ішлерке

Осы кезеңге  тән түркі әдеби тілінің емле заңдылығына сай түбір мен  қосымшаның жігінде үндестік заңының сақталмауы, сөздің соңғы буынында қысаң дауыстылар орнына ерін дауыстыларының келуі жиі кездеседі. Сондай-ақ араб-парсы сөздерінің негізгі тұлғасының сақталыпжазылуыда мұнда кездеседі. Көне түріктің –дүр, -илан, -лар, қосымшалары жүйелі қолданылған. –дүр қосымшасы етістіктің III жақ қосымшасы ретінде және сөйлемді тиянақтау мақсатында қолданылған. Мысалы, қағазлардан көрінедүр, ағлам қыладүр, йазмай тұрғандүр, йазсада ықтиар лұлардүр. Илан қосымшасы қазіргі көмектес септік мағынасын береді. Мысалы, қай тіл илан. Етістікте қосылған –лар қосымшасы қимыл иесінің көптігін білдіру үшін жалғанған тәрізді. Мысалы, ...қай тіл илан өздерінің ой уа  мұрадларын баян қылуб йаздұрмаққа қолайлұ көрселер, шөл тіл илан қағазларына һәм йаздұрсұнлар.

Қазіргі қазақ  тілінде ыңғайластық мағынада қолданылатын және, мен шылауларының қызметінде құжатта араб тілінің дәстүрлі уа, һәм шылауы қолданылған. Көсемше етістікте  жалғанып есімше туғызатын –тын жұрнағы бұл құжатта тұрған формасында қолданылады. Мысалы,...хызмет бабында болатұрған қағаздардан көрінедұр...

Тағы тоқтала  кететін бір құжат Б. Әбілқасымов  еңбегінде² тілдік талдау жасалған жарлық. Бұл жарлық 1890 жылы 29 майда жазылған нөмірі 1071. Степной кенерел кубернаторының қыр облыстарының бастұқтаруна деп жазылған. Бұл да орыс тілінде жазылып, қазақшаға аударылған ресми іс қағаздарына жатады. Сөлем құрылысы қазақ тілі граматикасына сай. Орыс тілінің генерал-губернатор, жандарал, ойазнай, облыс сияқты бірен-саран сөздері болмаса, көпшілігі қазаққа түсінікті сөздермен аударылған. Мысалы,

чиновник –  төрелер

дожностные  лица – қызмет адамдары

начальники  – ұлықтар

закон – низам

налоги –  алым

распоряжение  – хүкім т.б.

Бұл құжатта  да қазіргі қазақ тіліндегі орындау  етістігі орнына келтіру, душар болу, етістігі кіріфтар болу түрінде берілген. Қазіргі басқа сөзі – ғайры, осы, бұл есімдіктері – мәзкүр деп берілген. Мен, және ыңғайластық мағынасын «һәм» шылауы арқылы берілген. Бұлар сол кезеңнің жазба әдебиетіне тән тұлғалар.

Құжат орфографиясында  сол кезеңдегі г орнына к, ш  орнына ч, п орнына б әріптерін жазу дәстүрі сақталған.

Сол кезеңдегі  кейбір іс қағаздарында аудармашының тәжірибесіздігінен болар, адам түсінбестей  болып құрылған сөйлемдер де кездеседі. Бұл әрине  сол кезеңдегі Барлық іс қағаздарына тән құбылыс емес. Іс қағаздар тілінің түсінікті, сол кездегі жазба әдеби тіл нормасына сай болуы аудармашы біліктілігіне де байланысты екендігі байқалады. Қалай болғанда да XIX ғасырдың екінші жартысында қазақша ресми іс қағаздар стилі қалыптасып, белгілі стандарттық қалыпқа түсе бастаған.

4. XIX ғасырдың екінші жартысында жазылған қазақша заң жинақтары мен ережелер

XIX ғасырдың  екінші жартысында жазылған ресми  құжаттардың бірі – 1886 жылы  қазанда басылып шыққан «Семипалат  облысының беш диуанының барча  халқының сайланмыш адамдарының 1885 йылында май айында чар бойында қарамола сиезінде жасалмүш ережесүдүр» деп аталатын кітапша. Бұл құжаттың түпнұсқасы Татар АССР-і мемлекеттік архибінде 684227 нөмірлі істе сақтаулы. Құжаттың соңына қол қойғандардың ішінде «Семипалат ойазының хұрметлі хазағы Ибрахим Құнанбай ұғлының болуына қарағанда», ережені жазуға Абай Құнанбаев та қатысқан. Бұл жөнінде М.Әуезов еңбегінде³  де айтылады.

Құжаттың тілдік ерекшелігіне келетін болсақ, лексикасында әкімшілік, заң терминдері көп қолданылған, көпшілігі қазақтың төл сөздері мен қолданысқа еніп, сол кездегі халыққа түсінікті болып, сіңісіп кеткен араб-парсы сөздері. Олар: дағуа (дау), бітім, ғарыз, салауат (кешірім), береке бітім, салауат бітім, билік, айғақ, куаһлік, куман, куманчы, жөн беру, айғақ тазасы, шүйінші, ғайыб, құн, шариғат, ереже, қалың мал, түйебашлаткан бір тоғыз, қанлы ат, даукер, билік аты, дүре, жаза, барымта, шығын, үлгі, жауабкер, төреші, төбе басы, шабарман т.т.

Сонымен қатар  сиез, положение, тритай (суд), жребие, кофиа, прикавар, каталашка, метрически кнага, довернай, кфитансиа, черезвычайни сиез, боласнай, ойыз, управитель, түрінде жазылған орыс тілінің әкімшілік, заң терминдері де пайданылған.

Ер, әйел сөздері  мағынасында еркек, ұрғашы сөздері  қолданылған. Әйелі, жұбайы сөзінің  мағынасын хатұн сөзімен берген. Жесір әйел мағынасы тұл хатұн тіркесі арқылы беріледі. Құжаттың грамматикалық құрылысында қазіргі әдеби тіл жүйесінен ерекшеленетін жайттар сол кезеңдегі жазба әдеби тілге тән –дүр, -мыш, -лар қосымшалары мен уа, һәм, бірлән, (илаг) шылауларымен байланысты. –мыш жұрнағы құжатта етістіктің ырықсыз етіс формасынан кейін қосылып, қазіргі қазақ тіліндегі –ған жұрнағының мағынасын береді. Мысалы, айтұлмыш – айтылған сұралмұш – суралған, кесілміш жаза – кесілген жаза, жасалмыш ереже – жасалған ереже т.б.

-Мыш тұлғалы  есімше көптік жалғауын қабылдап, зат есім қызметін атқаратын  кездері де кездеседі. Мысалы, сайланмышлар. Ережеде есімшенің  –мыш тұлғасымен қатар –ған  тұлғасы да қолданылған. Мысалы, қалған, чыққан, ауған  т.б. Есімшенің  –тын тұлғасы тұрған түрінде қолданылады. Мысалы, сала тұрған, -дүр қосымшасы өзі жалғанған етістік сөзге предикаттық мән беріп, көп кездерде қазіргі қазақ тіліндегі III жақ жіктік жалғауы –ды, -ді, -ты, -ті орнына қолданылған. Мысалы, йазыладүр – жазылады, айтадүр – айтады т.б.