Қазақ ойшылардың психологиялық көзқарастары

         Соның бірі- американ психологы Джон Уотсон  /1878-1958/ негізін салған  бихевиоризм бағыты еді.  * Бихевиоур*- ағылшын сөзі, казақша *мінез-құлық*  деген мағынаны білдіреді .  Бихевиористер психиканы мінез-құлықтың  әртүрлі көріністері, организмнің сыртқы әсерге /стимул/ қайтаратын жауап реакцияларының  жиынтығы деп түсіндірді. Сана құбылысын  тікелей зерттеуге  болмайды деп, оның сыртқы ортаны  танып –білудегі  рөлін жоққа  шығарды,  адам  мен  жануар психикасының  арасындағы  сапалық  айырмашылықты  мойындамады .  Биховиористер тәжірибе жасауға үлкен  мән берді,  жануардыің  мінезқұлқын математикалық жолмен зерттеп, оларды  дағдыландыруда  елеулі  табыстарға  жетті .  Бірақ  психикалық  құбылыстың  шын  мәнін теориялық  жағынан  дұрыс  көрсете  алмай, кейіннен  ғылым  сахнасынан шығыпқалды. Осы   кездрі жан қуаттарының   құрылысын тұтастай   зерттеудін  қажеттігіне ерекше  мен берген  гештальтпсихология /*гештальп*-неміс сөзі, қазақша мағынасы  *бейне*,*түр*,  *құрылым*  деген  ұғымдарды  білдіреді/   бағытыпм  пайда болды. Оның  негізінт салған неміс ғалымдары  Макс  Вертгеймер /1880-1943/,  Вольфанг  Келер /1887-1967/,  Курт  Коффка /1886-1940/,  Курт  Левин /1890-194/ т.б.  еді. Олар  сананың ұсақ  элементтерге  бөлінуіне  қарсы   шығып,  психикалык құбылыстардың тұтастығын,  олардың өзіндік сапаларының  /түтастық,  тұрақтылық,  құрылымдық, фигура  мен  фонның  ара  қатынасы  т.б./  ерекшеліктерін  көрсетті.  Мәселен,  бір  күйді  жоғары не  төмен  дыбыстармен  тартқамен,  тыңдаушы  дыбыстардың  неше  түрлі  болуына  қарамастан,  бұлардың  қай қайсысын  да  бір  мазмұнда  қабылдайды.  Гештальт  психология  жан  қуаттарының  тұтастығын  адамға әсер  етуші  заттармен  байланыссыз,  кісіге  бастапқы   кезден  таңылған  жан  құбылысы  деп, осы  бейнелердің  сыртқы  ортаның  әсерінен  туындап  отыратынын  еске  алмады.

 Аталмыш  кезенде  батыс   психологиясында  пайда  болған  негізгі  бағыттардын  бірі –фрейдизм  еді.  Осы  ілімнің   негізін  қалған  Австрия  психиаторы  Зигмунд  Фрейд  /1856-1939/  жан  дүниесіндегі  санасыз  әрекеттердің  табиғатын зерттеді.  Ол  адам  санасының қалыптасу жолын түс көру,  гипноз,  түрлі ырықсыз құбылыстарды  зерттеу арқылы түсіндіруге болады  деп адам  психикасының  дамуында  биологиялық негізге инстинктерге  ерекше  мән  беріп,  әлеуметтік  факторрдың  рөлін  жоққа  шығарды.  Фрейд  құштарлық  пен  нәпсіқұмарлықты  тіршіліктің  арқауы  деп  ұқты.  Жыныстың  ләззәт  /либидо/  алу  шығармашы  ісәрекет  дамуының  қозғаушы  күші  деп,  сананың  рөліне  жете  мән  бермеді.                    

       Кейінірек   шетел психологиясында необихевиоризм, неофрейдизм, логотерапия,  психогенетика,  гуманистік  психология  дейтін  бағыттар  пайда  бола  бастады.  Бұлар  адамның  жан  қуаттарының  заңдылықтарын  түрліше  зерттеу  әдістері  арқылы  түсіндіре   бастады.

 

  Бұрынғы  кеңес  /қазіргі  орыс/  психологиясында адамның   іс-әрекеті,  сондай-ақ  /С .Л. Рубинштейн,  А. Н. Леоньтьев  т.б./  бір-бірімен  қарым-қатынас  жасауы/Б.Ф.  Лонов т.б./,  оның  бағыт- бағдары  /Д. Н. Узнадзе т.б. /  туралы  теориялар  қалыптасты.

 Жан   туралы   ілімі   білімімдерінің  Қазақстандағы   даму  жолдары.

Мен сабақта пайдаланамын келесі психологиялық жаттығулармен.

Тіл дамыту пәні :

1. Психологиялық жаттығу ( қимылмен )

БАҒДАРШАМ

                                                       Қызыл көзін ашқанда,

                       Сынық сүйем баспа алға!

                                                         Сары көзін ашқанда,

                                                         Қарап қалма аспанға!

                                                         Жасыл көзін ашқанда,

                                                         Өте бергін,жасқанба!

                 2.Балалар,бәріміз көзімізді жұмайық.. Наурыз мерекесі өтіп жатыр. Адамдар,киіз үй тігіп,айналасын тазалады. Жан-жақтан көп қонақтар келді. Мен қыдырып қызықты сәттерді қарап жүрмін.

1.Бір жерде әртістер  ән салып тұр.

2. Бір жерде « көтеріспек»  , «тақия» ойындары ойналып жатыр.

3. Бір бала наурыз  туралы тақпақ айтып жатыр.  Адамдар құшақтасып амандасып  жатыр.

Айнала көркем,қызықтар көп-ақ. Енді көзімізді ашайық. Наурыз мерекесінен не көргендерінді әенімелеңдер.

3.Аутотренинг

              Жәй ойнаған әуен ырғағы естіледі.

                Мен денемді босаңсытамын...және  жайланамын....

                Мен қолдарымды ашыермін қамырдай бос жіберемін...

                Жылы,жылы судың ағысындай...қимылсыз

      Менің  аяқтарым босанғысын...жылы...қимылсыз....

               Менің кеудем босаң ... жылы...қимылсыз....

                  Менің мойным босаң... жылы...қимылсыз....

Менің бетім босаң ... жылы...қимылсыз....

Жағдайым жақсы күйде...

               Жеңіл және еркін дем аламын....

               Мен өзіме күш аламын,жақсылап  бір дем аламын....

             4. Психожаттығу:

Бір біріне қарап,ынғайланып отырындыр. Бір-бірлерінің көздеріне қарап,жымиып күліндер. Сендердің көніл-күйлерін жақсы болсын.

     5.Психожаттығу:   

 Қиялдау ойыны:  « Ыммен айт»         

Өзің- поездың ішіндесің, ал әжен- бекетте. Ол сені естімейді, бірақ сен оған мына жайларды айтуын керек:

Өзіңнің вагонға жақсы орналасқанынды.

          Жеткен соң әжеңе телефон шалатынынды.

           Әжеңнің орамалы шешіліп тұрғанын,қазір ол түсіп қалатынын. Балаларға поезд жүргенше осы хабарды бет пішінмен ымдап жеткізу тапсырылады.

6.Психожаттығу ойыны өткізіледі:

Әр бала қолынан келетін болашақ дәрігер-әмші кейпіне енеді.

Дәрігер сипап,сезу арқылы емдейді.Ол мүшелеріне былай деп  бұйырады:

• Сүйкімдіжүрегім,жақсы жұмыс істе,қайырымды бол.
• Қаңым, сау бол,ағзаның барлық тамырларын жуып шық.

7.Психологиялық  жаттығу:

Балалар шеңберге тұрып ,қол ұстасып,педогогпен бірге қайталайды.

Жағымсыз әдеттер кедергі  келтірсе,

Бірімізге-біріміз кқмек  бере жеңеміз.

Саусақ,салып ауызға,тырнақты тістелемей,

Жуылмаған жемісті,біз  жемейміз.

Бірге жүріп,жағымсыз әдеттерді  ұмытамыз,

Бір ауыздан бәріміз  тазалықты құптармыз.

Достарменен,таласып,ұрсыспаймыз.

8. Жүректен жүрекке

Балаллар шеңберге жиналады. Жұмсақ ойыншық жүректі бір-біріне сыйлай отырып,жақсы тілектер білдіреді.

• Мен саған қуаныш тілеймін.
• Мен саған сүйіспеншілік тілеймін.
• Мен саған жақсылық тілеймін.

9.Шаттық шеңбері

Педогог балалармен бірге  үнтаспадан Қ.ыдырысовтың « Келші,келші, балашым» өленің тындайды

Айым болып тудың  ба?

Күнім болып тудын  ба?

Ата жолын кудың ба?

Әке жолын кудың ба?

Бұл дүниеге келген соң,

                 Сұрауы бар судың ба?

Айдарыңның айналдым,

Маңдайыңнаң айналдым

Торсық шеке ,тоқ шеке,

Бақ болар деп ойладым.

Ашық жанар көнілің,

                     Ақ болар деп ойладым.

             Қуанышым-арай жүз,

             Сөйлесерміз талай біз 

             Бар ағайын жиналып,

             Мәз боп саған қараймыз.

             Сендей бала ешкімде,

Болмаған деп санаймыз.

Жалғыз дара-өзінсің,

Атасының көзісің

Әжесінің сөзісің

Аппақ мөлдір сезімсің

Мен барымды аяман,

Ботақаным ,сен үшін.

10.Ғажайып сөздер

 Балалар сабақта  үйренген сөздерді қайталап айтады.

• Мен жақсы баламын;
• Мен ерекше баламын;
• Мен өзімді жақсы көремін;
• Менің қолымнан бәрі келеді;
• Қайырлы таң!
• Қайырлы күн!
• Кеш жарық!
• Сәлеметсіз бе!
• Рақмет!

     11.Шаттық шеңбері.  « Тілек шоғы »

 Педогог балаларды шеңберге жинап ,қолдарына гүлдерді таратып,оның нәзіктігіне, сүйкімдігіне назарларын аударады.

Балалар жанындағы баланың  берген гүлін өз гүлімен қосып,келесі балаға ұсына отырып ,жылы сөздер айтады.Гүлдер бірте-бірте үлкейіп, шоқ гүлі «  Тілек шоғына » айналып,тәрбиешінің өзіне оралады.

• Көп рақмет сендерге ,балалар! Егер біреуге жақсылық тілесендер, жақсылық жасасандар ол осы гүл шоғы сияқты үлкейіп ,өзіне одан да үлкен жақсылық болып оралады.
• Балалар үнтаспаға қосылып ,М.Даулбаевтың « Біз бақытты балдырған» әнән орындайды.

 

Біз бақытты  балдырған.

                                                                             М.Дауылбаев

   Біз бақшаға келгенде,

Ақ пейілмен қарсы  алған.

Өлең айтып үйретіп

                                    Би билеткен ,ән салған

                                                        Риза әже ,атай да

                                                        Риза ағай ,апай да.

                                                        Рақмет деп айтамыз,

Мұғалім апайға

 

 

12.Дәйексөз

Балаларға «Күннен жылу тарайды,анадан мейрім тарайды» деген дәйкесөзді оқып ,күн мен ананың жылуы мен мейрімді туралы түсінік беру.

• Күннің шуағынан қандай керемет қасиеттер пайда болды?

Педогог тақтаға күннің суретін салып, балалардың айтқан сөздерін күннің шуағына жазады.

• Күннің жылуы мен ана махаббатының арасында қандай байланыс бар?

Педогог ана махаббатынан тарайтын өз аналарының бойларындағы оларға жарық және жылу беретін қасиеттерін  айтып берулерін ұсынады.

Педагог балалардың айтқан сөздерін тақтадағы күннің шуығына жазып, толықтырып, ана мейрімі мен күн жылуының арасындағы байланысын көрсетеді.

13.Мақалдар ұйренейік

• Қайнаған суда қасиет бар.
• Жаман ауруға – жақсы ас.
• Көзін ауырса,қолынды тый,

Ішін ауырса,аузынды  тый.

• Дос қадірін жалғыздыкта білерсің,

Қос қадірін жапан  түзде білерсің.

• Адал дос ақылшы

Әрі қамқаршы.

• Жаманға назың өтпейді,

Жақсыда ақын кетпейді.

14.Жұмбақ шешейік

• Оң аяк пен сол аяқ

Кезек оны тебеді.

Ол тынымсыз домалап

Зыр жүгіре береді.

          ( доп )

• Жиын –терін болатын,

Қамбаға астық толатын.

« Қызыл қырман» ойнайтын,

Қай мезгіл деп ойлайсын.

              ( күз)

• Кезікті бір жануар,

Үстінде екі тауы  бар.

             ( түйе)

• Кішкене ғана бойы бар

Айналдырып киген тоны бар.

                  ( қой)

• Басында екі таяғы бар,

Төрт аяғы бар.

Иегінде сақалы бар,

Бір сыпырғышы бар.

                ( ешкі)

15.Ақ бата ,адал ниет

 

• Дастарқаннан дәм кетпесін,

Көніліңен сән кетпесін.

Ұрпақ ,ұлыс, ел аман болып,

Өміріңнен мән кетпесін.

• Қайырлы күн! Әрқашан күн сөнбесін.

Күн нұрындай жылуын төге берсін.

Күндей жарық, көнілді  күй кешейік.

Бәріміз тату боп бөлісейік.

 

 

Ғұлама ғалым сөз  саптау ,сөйлеу мәнерінде де ерекше мән берген. Оның пайымдауынша ,жұмсақ ,байыпты,сыпайлықпен сөйлеу кімге  де болса жарасымды қасиет ( «Жақсы сөйлемелік ( сөйлеу) жаңға шырай бермек»).

Сөйлеу әдебі дегеніміз  ойды бүкпей ашық айту , яғни  ой жинақтылыған ,оның мазмұды болуы мен байланысты.     Бала түйсігінің дұрыс қалыптасуы үшін сезім мүшелерін таза ұстап, оның түрлі сырқаттарын дер кезінде емдеп отырған абзал .     Баланың өң мен түсті, тәтті мен ащыны дұрыс ажарата алуын , алыс –жақыннан келетін дыбыстарды дәл естуін ата-аналар мұқият қадағалауы тиіс,  мұның өзі әр затты жан –жақты түйсініп ,оның сыр-сипатын түсіне білуге жәрдем етеді.            Ғалым мінезге батырлық пен батылдықты  , қайсарлық  пен әділдікті жатқызады. Ешнәрсеге қызықпайтын енжар адамның ешкімге шапағаты болмайтындығын айта отырып , ондайларды барынша шенеп мінейді .Адам өмірге келген соң, белсенді өмір сүрүге,»сегіз қырлы, бір сырлы»  болуға ұмтылуы тиіс дейтін тұжырым аталмыш еңбекте кеңінен орын  алған .Ұлттық психологияға қатысты көптеген  ғалыми түйіндерді Мұхаммед Хайдар Дулати, Қадырғали Жалайри да аз айтпаған.      Жан құбылыстары  туралы  ғалыми  мәні зор, тың пікірлерді кейінгі замандар да ғұмары кешкен Шоқан,Ыбырай, Абай, Шәкерім, Әлихан, Ахмет,    

Хәлел, Міржақып, Жүсіпбек, Мағжан, т.б. шығармаларынан да көптеп  кездестіруге болады. Мәселен, Шәкерім  Құдайбердіұлының /1858-1931/ «табиғат  неше түрлі жан жаратты,  ...жәндіктен адам жаралған... айуаннан өсіп болдық адам... жан тәнге,ақыл жанға маталып тұр»  деп,терең мәнді тұжырым  жасаған.            Қазақ  топырағында жан мәселелері жайлы  ХХ-ғасырдың басында өндірте жазған  адамның  бірі-Жүсіпбек  Аймауытұлы  /1829-1931/. Ол  бас-аяғы 5-6 жылдың  ішінде осы салада 6 кітап жазады. 1924 жылы мектеп  мұғалімдері мен педагогикалық оқу орындарында оқитындарға арнап «Тәрбие жетекшіні»  жазса, /Орынбор, 1924. Гсиздат, 86-бет/.  1926 жылы  екі кітап, бірі- «Психология» /  Қызылорда -*Ташкент 371 бет. Екіншісі- «Жан  жүйесі және  өнер  тандау» /М. «Центриздат». 81-бет/. 1929 жылы «Комплекспен  оқыту  жолдары» /Қызылорда, Казгосиздат, 129 бет/,  мектеп  оқушыларына  арналған «Жаңа  ауыл» /  бастауш  сыныпқа  арналған оқу  кітабы,    А лматы , 1929 -30 жж./  «Саутсыздықты  қалай жою керек ?»  .  Жүсіпбектің  тәлім-тәрбие  тақырыбында  жазған  еңбектерінің  ішінде «Психология» деп  аталатын көлемді енбек  айрықша айтуға тұрарлық  .Өйткені бұл- бүкіл советтік түркі тектес  халықтар тіліндегі сол кездегі бірден –бір төл туынды.